Dinsizliyin səthi məntiqi

İkiüzlülük və sünilik

Cahil cəmiyyətin ən çox şikayətləndiyi mövzuların başında insanların ikiüzlü və səmimiyyətsiz olmaları gəlir. Buna baxmayaraq insanların ikiüzlülüyündən şikayətlənərlər. Bu vəziyyət, öz əlləri ilə yaratdıqları əxlaq pozuqluğunun necə özlərinə geri dönən mərhəmətsiz bir sistemə çevrildiyinin ən açıq əlamətlərindəndir.

İkiüzlülük insanın, biri xaricə qarşı göstərdiyi, biri də içində saxladığı olmaq üzrə iki ayrı xarakter göstərməsdir. Xaricə qarşı göstərilən hər zaman insanın saxta istiqamətlərini, daxildə gizlənən isə həqiqi düşüncələrini əks etdirən xarakteridir. Bu mövzunun əsil maraqlı yanı da, cahil cəmiyyətə daxil olan hər kəsin bu həqiqəti bilməsi və qəbul etməsidir. Allah əhəmiyyətli bir ikiüzlülük nümunəsi olan münafiqləri Quranda belə xəbər verir:

Onlar ürəklərində olmayanı dilləri ilə deyirlər ... (Fəth surəsi, 11)

Cahil cəmiyyətin "arxadan danışmaq" olaraq adlandırdığı mühit, bu xarakterin ən diqqətə çarpan şəkildə yaşandığı anlardır. İnsan, bir hadisə və ya bir şəxs haqqındakı həqiqi dünyagörüşünü, ən açıq şəkildə bir başqası ilə etdiyi dedi-qodular əsnasında ortaya qoyar. Amma bu da tam olaraq həqiqi xarakteri deyil, çünki o anda birlikdə olduğu adam haqqındakı həqiqi fikirlərini də ondan gizlədir. Və bir başqasının yanında da o adam haqqındakı səmimi fikirlərini açıqlayacaq.

Eyni şəkildə adamın həqiqi xarakterini ortaya qoyduğu mühitlərdən digəri də mənfəətləriylə üz-üzə qaldığı anlardır. Məsələn, bir insan çox istədiyi bir şeyi etmədikdə və ya bir şəxs ilə fikir ayrılığı yaşayarkən həqiqi düşüncələrini saxlaya bilməz.

İkiüzlü xarakterin bir başqa xüsusiyyəti isə insanın əsil üzünü və həqiqi düşüncələrini gizləyə bilmək üçün qarşısındakı insanları həmişə aldatması və heç bir zaman səmimi davranmamasıdır. Bunun üçün özünə görə inkişaf etdirdiyi silah isə sünilikdir. Səmimiyyəti yaşamaq və həqiqi halını göstərmək yerinə, səmimiyyətin təqlidini etməyə çalışar. Bunu da bacara bilmədiyi üçün ortaya tamamilə süni davranışlar çıxar.

Hər kəsin səmimiyyətsiz, ikiüzlü və süni davrandığı mühitlərdə həqiqi dostluğun, sevginin və hörmətin mümkün olmayacağı isə açıqdır. Bunu gördükləri və narahatlığını hiss etdikləri halda cahil cəmiyyətin hələ də bu sistemi davam etdirməsi isə, səthi məntiq anlayışından qaynaqlanır. İnsanın həyatı boyunca heç bezmədən inanmadığı və yaşamadığı şeylərin təqlidini edərək, iki xarakteri bir arada davam etdirməyə çalışması həqiqətən də çox çətin və ağır bir işdir.

Səmimi olmanın, daxildə və xaricdə tək və sabit bir xarakter yaşamanın isə böyük bir rahatlığı və gözəlliyi vardır. Bu formadakı bir insan əmin və etibarlıdır; dürüst və səmimi olduğu üçün hər kəs tərəfindən sevilir və hörmət görür. Düzgünlük və səmimiyyət, islam əxlaqının insana təqdim etdiyi bir rahatlıqdır. Quranın hökmlərinə tabe olan insanın üzərinə özünü sıxacaq, davamlı rol oynamasına səbəb olacaq heç bir yük düşməz. Əksinə Quran, cahil cəmiyyətin batil inanclarını ortadan qaldırar və inananlara asanlıq təmin edər. Cahillik əxlaqının gətirdiyi qaranlıq mühitlər əvəzinə səmimi və isti bir mühit hazırlayar.

Lağ etmək

Lağ etmək cahillik sistemində rəftar pozuqluğu olaraq deyil, daha çox sevinməyə ya da əyləncə şəkli olaraq qəbul edilir və bu səbəblə də, həyata keçirilməsində çox zaman problem görülməz. Bu cəmiyyətin fərdləri, başqalarını alçaldaraq özlərini böyütdüklərinə inanarlar.

Lağ etmək, yalnız sözlə deyil, bəzi hallarda üstüörtülü rəftarlarla da tətbiq olunar. Xüsusilə baxışlar, mimikalar, gülüşlər və dolayı yolla edilən "tənəli toxundurmalar" cahillik sistemində tətbiq olunan lağ etmənin "incəlikləri" olaraq qəbul edilir.

Bu "incəliklərin" nəsildən-nəsilə, cəmiyyətlərdən-cəmiyyətlərə necə ötürüldüyü və bu çirkin dili hər kəsin necə bildiyi isə cahillik sisteminin ən qaranlıq istiqamətlərindən biridir. Bu mövzunun incəliklərini və sirrlərini izah edən nə bir kitab vardır, nə də bunları öyrədən bir məktəb. Amma hər kəs bu mövzuda edilən ən kiçik bir rəftarın belə nə anlama gəldiyini bilir. Lağ etmək, açıq şəkildə deyilməyən, amma hər kəs tərəfindən bilinən və tətbiq olunan gizli bir dil kimidir.

Cahillik sistemində nələrin lağ edildiyinə gəldikdə, əvvəlcə bu mövzuda heç bir məhdudiyyət olmadığını qeyd etmək lazımdır. Aksent qüsurları, şikəstliklər ya da fiziki qüsurlar kimi insani nöqsanlarla yanaşı, dil dolaşması, asqırmaq ya da hıçqırmaq kimi həyatın hər hansı bir parçası da lağ etmək üçün mövzu edilə bilər. Birinin ayağının ilişib yıxılması qəhqəhələrlə gülünəcək bir hadisədir bu cəmiyyətə görə. Belə bir rəftarı hər kəs məqbul qarşılayar. Bu şərtlərdə dili dolaşan və ya bir yerə ilişib yıxılan adam da alçaldıldığını və lağ edildiyini fərq edərək bunun altında qalmamağa çalışar. Məsələn, canı şiddətlə ağrısa da, daha çox lağ edilməməsi üçün bunu gizlədər və bir şey olmadığını söyləyər. Hətta onunla lağ etmələrinə əhəmiyyət vermədiyini ifadə etmək məqsədiylə ətrafındakıların gülüşlərinə özü də qatılar.

Ancaq əlbəttə ki, göstərdikləri bu cahil rəftarlar, üzərlərində böyük bir çətinlik yaradır. Misal olaraq, kəkələyən bir insan ən yaxınım dediyi yoldaşlarının yanında belə rahat ola bilməz. Hətta lağ edilməsindən qorxduğu üçün çox vaxt danışmayıb, susmağı üstün tutar. Hər kəs bir-birinin yanında son dərəcə təmkinlidir.

Bu sistemdə baş verən lağ etmək mədəniyyəti, müəyyən bir seqmentə məxsus deyil. Kübar cəmiyyətlərində, gecəqondularda, iş mühitində, məktəblərdə yəni qısacası, cahillik əxlaqının hakim olduğu hər seqmentdə tətbiq olunur. Mədəniyyətə ya da müasirlik anlayışına görə dəyişənlik göstərməz. Nəticə olaraq ortaya çıxan mənzərə isə, həddindən artıq diqqət və güc sərf edilən, çətinlik verən bir mühitdir.

Halbuki, Quran əxlaqının yaşandığı mühitlərdə belə bir çətinlik yoxdur. Kimsə kimsəylə lağ etməz və qüsur axtarışı gözüylə baxmaz. Acizliklərin bütün insanlara xas xüsusiyyətlər olduğu bilinir, bunlardan ötrü kimsə alçaldılmaz. Əksinə, bunlar istəməyərək inkişaf edən və insanın əskikliklərini ifadə edən istiqamətlər olduğu üçün şəfqət və mərhəmət gözüylə baxılar. Allah Quranda möminlərə bu əxlaqı əmr etmişdir:

Ey iman gətirənlər! Bir camaat digərini məsxərəyə qoymasın. Ola bilər ki, bunlar onlardan daha yaxşı olsunlar. Qadınlar da qadınları lağa qoymasınlar. Ola bilər ki, bunlar onlardan daha yaxşı olsunlar. Bir-birinizə tənə vurmayın və bir-birinizi pis ləqəblərlə çağırmayın. İman gətirdikdən sonra fasiq adlanmaq necə də pisdir. Məhz tövbə etməyənlər zalımlardır. (Hucurat surəsi, 11)

Bununla yanaşı, ən əhəmiyyətlisi, bu lağ edən ruh insanları Allahı, haqq dini və axirəti də qavraya bilməyən bir mövqeyə gətirir. Həyata baxışı lağ etmək və "təlxək" olan adam, ölüm və axirət kimi ciddi mövzulara belə öz kiçik beyninə görə istehza ilə yaxınlaşaraq çox çirkin bir əxlaq göstərə bilər. Ayədə cahil cəmiyyətin insanlarına bu mövzu xatırlandığında necə istehzalı bir üslubla cavab verdikləri belə izah edilir:

... “Bizi həyata kim qaytaracaq?” De: “İlk dəfə sizi yaradan!” Onlar istehza ilə başlarını yırğalayıb: “Bəs bu nə vaxt olacaqdır?” – deyəcəklər. De: “Bəlkə də, yaxın zamanda oldu!” (İsra surəsi, 51)

Ancaq lağ edən adamın unutmamalı olduğu əhəmiyyətli bir mövzu vardır: Əgər tövbə edib bu rəftarını düzəltməzsə, bu rəftarları ona dünyada ağır və sıxıntılı bir mühit meydana gətirdiyi kimi, sonsuza qədər davam edəcək axirət həyatında da özünü düzəltməsi qeyri-mümkün olan hüsranla qarşılaşacaq:

Sonra pislik edənlərin aqibəti, Allahın ayələrini yalan hesab edib onları məsxərəyə qoymaqla çox pis oldu. (Rum surəsi, 10)

Emosionallıq və romantizm

Emosionallıq və romantizm, cahil cəmiyyətdə insanlığın bir gərəyi və həyatın bir həqiqəti olaraq qiymətləndirilər. Emosional olmamaq, cahillik əxlaqını mənimsəyən cəmiyyətlərdə pis bir xüsusiyyət olaraq qəbul edilir və qınanılır. Romantizmin isə özünə xas bir cadusu və gözəlliyi olduğu imici verilməyə çalışılır. Halbuki, emosionallıq "ağılın həddindən artıq dərəcədə bağlanması və insanın instinktlərinə təslim olub, onların istiqamətləndirməsi ilə hərəkət etməsi" deməkdir. Belə bir insan sağlam mühakimə edə bilməz, doğru qərarlar ala bilməz. Bir mərhələdən sonra da duyğularının özünü necə istiqamətləndirəcəyini özü də bilməz. Həmişə iş işdən keçdikdən sonra, olub-bitənləri qavrayıb, nə qədər səhv qərarlar aldığını görər. Qəfil və düşüncəsiz şəkildə çıxışları olar. Məsələn, romantizm ilə şəxs bir anda pessimizm, ağlama ya da qısqanclıq böhranına qapıla ya da bir anda küsəyən olub səbəbsiz yerə ətrafından küsə bilər.

Dostluqlarında ölçü olaraq romantizmi axtaran insanların canlarını ən çox yandıran şey isə yenə bu davranışdır. Qarşılarındakı insanın nə zaman nə edəcəyini heç cür təxmin edə bilməzlər, əlaqə qura bilmək üçün yaxşı bir anı axtararlar. Həyatları bu insanların emosional gözləmələrini təmin etməklə keçər. Bir tərəfdən özləri də ətraflarından eyni rəftarı görmək istəyərlər. Bunu da "acı, amma digər tərəfdən də zövqlü" şəklində ifadə edərlər. Çünki cahil cəmiyyətin insanları, hər nə qədər çətinlik yaşasalar da, romantizmin gətirdiyi ağlamanın, pessimizmin ya da qısqanclığın özünə görə bir zövqü olduğunu düşünürlər. "Bunlar da olmasa həyat çox yavan olardı" kimi səthi yanaşmalarla ağılsızlıqlarını örtməyə, bu rəftarlarını normal göstərməyə çalışırlar.

Bu emosional ruh halı, insanda qaçınılmaz olaraq bir balanssızlıq yaradar. Daim melanxolik bir hava içində olduqlarından, heç bir şey onlara həqiqi mənada zövq verməz. Hər kəsin əyləndiyi, sevindiyi bir mühitdə, bu insanların kədərlənəcək və emosionallaşacağı mövzuları mütləq vardır. Hətta üzüldükləri mövzunu başlarında xəyali ssenarilərlə genişlədərək, daha da kədərli şəklə salmağa çalışarlar. Bu səbəblə də, xaricdə gülməyə çalışsalar belə, içində narahatlığın acısını çəkərlər. Rahat və hüzur içində yaşamaq varkən, çətinlik və əzab içində yaşamağı məqbul görərlər.

Romantik bir dünya içərisində yaşadıqları üçün qarşılaşdıqları hadisələrin təsirindən asan xilas ola bilməzlər. Məsələn, başlarına gələn pis bir hadisənin təsirini dərhal üzərlərindən atıb, ağıllı bir qiymətləndirməylə düzəltmək yolu varkən, bunu bir fürsət bilir və illərlə bu hadisəni emosionallaşmaq üçün bir səbəb olaraq istifadə edərlər.

Halbuki, insanların həyatdan zövq almalarını, müvəffəqiyyətli olmalarını, vicdan rahatlığı içində yaşamalarını təmin edən tək üsul ağıllı olmaqdır. Bu anlayışı isə yalnız Quran əxlaqı qazandırar. Quran hökmləri əsas götürüldüyündə, ağılı tamamilə örtən emosionallıq, yerini həll yolu tapmağa və müsbət bir dünyagörüşünə buraxar.

AĞILLI İNSAN SÜNİLİKDƏN ŞİDDƏTLƏ ÇƏKİNƏR

ADNAN OKTAR: İlk olaraq, romantiklikdə hadisənin özü gülməlidir onsuz da. Bir insanın teatr sənətçisi kimi oynaması, oyun oynaması, həqiqi üzünü gizləyib, tamamilə süni mimikalar və üz ifadəsiylə, üslubla və danışmaqla, bir teatr səhnəsində bir oyun sərgiləyir kimi yaşaması, həm gülməli, həm çox çətin, həm də əzabdır. Belə bir insanla danışmaq da çox çətindir. Ki, insanların demək olar ki, bir qisminin mən süni olduğunu görürəm. Yəni ağıllı bir insan sünilikdən şiddətlə çəkinər, süni bir insanı seyr etmək, onunla danışmaq çox narahat edici bir şeydir.

Məsələn, qadınlarda da bəzən kişilərə qarşı elə hərəkətlər olur, kişilərdə də qadınlara qarşı süni davranışlar olur. Məsələn, böyük gənc oğlan qadın kimi ağlayır, yəni anormal hərəkətlər edir, emosional söhbətlər edir, bu qadını çox hirsləndirər, çox narahat edər. Qadının da süniliyi, sevmədiyi halda sevən kimi görünməsi, bəzən elə zəngin birini gördüyündə bir gənci, məhz əli-üzü də düzdürsə, avtomobili da varsa, anidən vurulduğunu, həyatda ilk dəfə belə bir şeylə qarşılaşdığını, daha əvvəl belə bir şeyi heç hiss etmədiyini söyləyərək o qəribimi elə aldadaraq yəni bir müddət sonra tam istədiyi xəttə qədər gətirə bilir.

Bir çiçək var, məsələn, həqiqi bir bənövşə vardır, bir də plastik bənövşə vardır, satılır, plastikdən düzəldilmiş. İndi sünilərini insanlar istifadə edir bir çox yerdə. Yəni o bənövşənin təqlidini etməyə çalışır, məsələn, eşqin təqlidini etməyə çalışır, aşiq tərzində bir teatr sənətçisi kimi nəsə etməyə çalışır, amma nəzərdə tutduğu insan bunu dərhal anlayır, yəni nə üçün sevirsən dediyində maşını üçün, evi üçün və görünüşü üçün deyir. Orada onsuz da eşq deyə bir şey qalmadığı açıq şəkildə məlumdur, çünki adamın görünüşü getdiyində, görünüşünə nəsə olduğunda ondan nifrət edəcəyi və dərhal qaçacağı məlumdur. Pulunun əlindən getməsi vəziyyətində da ondan qaçacağı məlumdur, avtomobilinin əlindən getməsi vəziyyətində da ondan qaçacağı məlumdur. O zaman bu oyuna nə gərək var, amma məhz bəzi zavallı insanları belə aldadırlar, o da inanır həqiqətən. (Cənab Adnan Oktarın 30 yanvar 2009 tarixli Kral Karadeniz TV reportajından)

Ağlama ruhu

Emosional və romantik bir dünya görüşünün gətirdiyi çətinliklərdən biri də, bu insanların hər an hiss etdiyi səbəbsiz ağlamaq hərəkətidir. Cahil insanlarda, xüsusilə də qadınlarda belə bir hərəkəti meydana gətirən səbəb, içlərində ağlamanın vacibliyinə qarşı duyduqları batil bir inancdır. Ağlamağın gülmək, acmaq ya da yatmaq kimi insani və təbii bir ehtiyac olduğuna inanarlar. Kədərlərini və sıxıntılarını içlərinə atarlarsa, meydana gələn gərginliyin müxtəlif xəstəliklərə səbəb olacağını, amma əgər ağlayarlarsa, sinirlərinin boşalmasıyla birlikdə rahatlayacaqlarını zənn edərlər.

Bununla yanaşı, dünyaya həmişə mənfi və ümidsiz bir dünyagörüşüylə yaxınlaşmış olmaları da onlara ağlamağı lazımlı göstərən səbəblərdən biridir. Hər zaman hər mövzuda ağlanılacaq və sızlanacaq bir istiqamət taparlar. Bundan xilas olmaq üçün, mənfilikləri ortadan qaldırma və ya problemləri həll etmə yolu ilə getməzlər. Əksinə ağlamağa qarşı duyduqları dərin maraq və istəkdən dolayı, müxtəlif üsullarla bunu daha da artırmağı üstün tutarlar.

Bu batil inanc, cahillik əxlaqını yaşayan cəmiyyətlərdə demək olar ki, hər seqment tərəfindən qəbul edilməklə yanaşı, verilən təlqinlər səbəbiylə qadınlarda daha sıx olaraq nəzərə çarpar. Kişilərə doğulduqları andan etibarən "kişilər ağlamaz" məntiqi aşılanırkən, qadınlara da ağlamanın mərhəmət və şəfqət meydana gətirəcəyi istiqamətində təlqinlər edilər. Cahillik inanclarına görə qadın, kişiyə görə bədən cəhətdən daha zərif bir quruluşa sahib olduğuna görə, ruhən də eyni xüsusiyyətləri, eyni zəifliyi göstərməlidir. Qadınların daha zəif bir şəxsiyyət, hadisələrdən daha tez və daha çox təsirlənən daha həssas bir quruluş sərgiləməsi olduqca təbii qarşılanır. Qadın da özü üçün seçilən bu modeli sorğusuz-sualsız qəbul edib yaşamağa başlayar.

Bu ağlama rəftarı, bir acizlik və iradəsizlik olaraq qəbul edilməz. Kimsə bu rəftarı mənimsəyən digər insanları qınamaz və tərgitməz. Əksinə, gündəlik həyatın hər sahəsində bu əxlaqa həvəsləndirəcək və bunu gözəl göstərəcək vəsaitlərlə təqdim edilər. Filmlərin, TV proqramlarının, jurnalların ümumiyyətlə işlədiyi əsas mövzu budur. Hər birində cəmiyyətdə böyük maraq və rəğbət oyadan "şiddətli", dramatik səhnələr və acılarını, xoşbəxtliklərini, sevgilərini dilə gətirərək ağlayan insanlar yer alır. Romantik insanlar, öz ruhlarını əks etdirdiyi üçün bir mənada "özlərini tapdıqları" bu melanxolik mühitdən çox xoşlanar və bütün həyatlarını bu təlqinləri alaraq keçirərlər.

Artıq ağlamaq o qədər həyatlarına yerləşmişdir ki, özlərini yaxından maraqlandırmayan hadisələr belə ağlamaları üçün bir səbəbdir. "Kədərli" bir səs tonu ilə izah edilən bir xəbəri dinlərkən də, dramatik bir film izlərkən də ağlamaqda problem görməzlər. Hətta sevinc və xoşbəxtlik verici hadisələr qarşısında belə ağlamaya başlayarlar. Misal olaraq, hədiyyə alan, məktəbdən məzun olan, evlənən, uşaq sahibi olan, uşaqlarının müvəffəqiyyətlərini eşidən hər romantik insan niyə etdiyini bir dəfə olsun belə sorğulamadan ağlayar.

Bu məntiqi alaraq yetişən insanlar, bir müddət sonra ağlamanın, eyni zamanda lazım olduğunda istifadə ediləcək əhəmiyyətli və güclü bir silah olduğunu da fərq edərlər. Həqiqətən də cahillik sistemində ağlamaq, normal şərtlərdə əldə edilə bilməyən bəzi şeylərin səmimiyyətsiz yollarla əldə edilməsi üçün tətbiq olunan ən təsirli üsullardan biridir. Çünki ağlama, cahil cəmiyyətdə acıma hissi oyandıran əhəmiyyətli bir vasitədir. Normal şərtlərdə tolerantlıq göstərməyəcəkləri bir çox şeyi, ağlayan birini gördüklərində acıma duyğuları dövrəyə girdiyi üçün qəbul edərlər.

Ağlayan bir uşaq müəyyən mənfəətlər qarşılığında bu hərəkətini dayandırdığı üçün, həyatının sonrakı dövrlərində də ağlamanı bir silah olaraq istifadə edər. Yalan danışdığında özünü haqlı göstərmək üçün, günahkar olduğu zaman bunu ört-basdır edib günahsız təəssüratı vermək üçün, ətrafında mərhəmət hissi oyandırıb dəstək almaq üçün, səmimiyyətsiz davrandığı bir mövzuda səmimiyyətinə inandırmaq ya da sırf diqqət çəkib maraq mərkəzi olmaq üçün artıq həmişə bu üsula müraciət edər.

Halbuki, Allah bu rəftarı bəyənmir. Allaha inanıb güvənən bir insan belə zəif xarakter göstərməz və bu hərəkətdən ötrü mənfəət gözləməsi içində olmaz. Quranda bildirildiyi üzrə ağlamanın, gözəllik olmadığı "elə isə qazandıqlarının cəzası olaraq az gülüb çox ağlasınlar" (Tövbə surəsi, 82) ayəsiylə bildirilmişdir.

Cəhənnəm xalqının dünyada qazandıqlarına qarşılıq olmaq üzrə artıq istəsələr də sevincə, rahatlığa və hüzura qovuşa bilməyəcəkləri də Quranda bildirilmişdir. Buna baxmayaraq, insanların bilərəkdən öz iradələri ilə cəhənnəm əxlaqını yaşatmağa çalışmaları isə, cahil rəftardan başqa bir şey deyil. Kədərli və bədbəxt bir ruh halının ancaq cəhənnəm xalqının bir xüsusiyyəti olduğu Quranın bir çox ayəsində ifadə edilmişdir.

Allahdan qorxanlar öyüd-nəsihət götürərlər. Ən bədbəxt kimsələr isə onu qulaqardına vurarlar. (Əla surəsi, 10-11)

Mən sizi alov saçan bir odla qorxutdum. Ona ancaq ən bədbəxt kimsə girər. (Leyl surəsi, 14-15)

Qiyamət gəldiyi gün Allahın izni olmadan heç kəs danışa bilməz. Onlardan kimi bədbəxt, kimi də xoşbəxt olacaq. (Hud surəsi, 105)

Məhz cahil insan da Qurandan uzaq olmalarının qarşılığını daha bu dünyadaykən görməyə başlayar.

Küsəyənlik

Cahil cəmiyyətin, adi qarşıladığı, halbuki son dərəcə anormal olan romantikliyin səbəb olduğu rəftar pozğunluqlarından biri də küsəyənlikdir. Adından da aydın olduğu kimi emosional bir insanı istiqamətləndirən faktorlar duyğularıdır. Duyğuların ön planda olduğu bir kimsədə isə ağıl geri planda qalır. Bu səbəblə də, insan hadisələri açıq bir şüur və sağlam bir məntiqlə qiymətləndirə bilməz. Məhz küsəyənliyin çıxış nöqtəsi də budur; hadisələrin yanlış bir məntiqlə qiymətləndirilməsi ...

Bu ruh halındakı bir insan ətrafında olub bitən bütün hadisələrin həmişə öz ətrafında olduğunu zənn edər. Hər kəsin hər an ondan bəhs etdiyini, ya da ona bir şeylər eyham etmək istədiyini düşünər. Bu səbəblə ətrafında baş verən bütün hadisələrdən özünə pay çıxarar və inciyər. Cahil cəmiyyətin demək olar ki, hamısına hakim olan bu yanlış rəftar bəzi kəslərdə vəsvəsə halına çevrilmişdir. Xüsusilə yaş irəlilədikcə insanlardakı küsəyənlik da artar. Bu əxlaqı yaşayan bəzi yaşlılar yanlarında edilən əlaqəli-əlaqəsiz hər söhbəti və hər rəftarı öz üzərlərinə götürərlər. Böyük qayğı ilə baxıldıqları halda kimsənin, öz uşaqlarının belə özlərini sevmədiyini, evdən göndərmək istədiklərini, yediklərinin içdiklərinin, hər şeylərinin külfət olduğunu və qarşı tərəfin də davamlı bunu eyham etməyə çalışdığını düşünürlər.

Əslində bu əxlaq cahil cəmiyyətin yaşadığı etibarsız mühitin bir nəticəsidir. İnsanın yaşadığı mühit küsəyənliyə səbəb olan çox pis rəftarla doludur. Misal olaraq, insan inciyər, amma qarşı tərəfin mərhəmətsiz, məmnuniyyətsiz, ikiüzlü ya da kinli olduğunu açıq şəkildə görür. Bu vəziyyətdə də bir çox rəftarın əslində qəsdən edildiyini düşünür. Lakin bu, küsəyənliyin haqlı ya da məqbul olduğunu ortaya qoymaz, ancaq cahillik sisteminin kökdəki pozuqluğunu göstərməsi baxımından olduqca əhəmiyyətlidir. Məsələn, uşaqlarının yanında qalan yaşlı bir insan bəhsi keçən mövzularda küsəyənlik edər, amma düşündükləri əslində böyük ölçüdə də doğrudur. Həqiqətən də istənilmir və çox sevilmir; ancaq qarşı tərəf bu düşüncələrini ört-basdır edərək bəlli etməməyə çalışır.

Cahil insanlar, doğulduqları andan etibarən özlərinə təqdim edilən bu romantik və küsəyən xarakteri, həyatlarının sonuna qədər üzərlərindən ata bilməzlər. Ancaq ziyanını da çox dadarlar. Hər kəsin dostyana rəftar içərisində olduğu mühitlərdə belə küsəyən kəslər həqiqi sevinci və xoşbəxtliyi yaşaya bilməzlər. Hər kəs əylənərkən, bir küncdə sakit və küskün oturan, həyatları boyunca yalnız olan həmişə özləri olurlar.

Göründüyü kimi, cahillik əxlaqının hər istiqaməti bir-birindən daha qorxunc mühitlər meydana gətirər. Quran əxlaqında isə insanların içində yaşadığı əxlaq nədirsə, xaricindəki rəftar da onun güzgüsü kimidir. Bəyənmədiyi, səhv olduğuna inandığı və söyləmək istədiyi bir şey olduğunda mömin bunu baxışlarıyla, rəftarlarıyla ya da eyhamlı sözlərlə deyil, birbaşa danışıqları ilə açıq şəkildə ifadə edər. Eyni şəkildə içərisində olduğu mühit də bu ruhu yaşayan insanlardan meydana gəldiyi üçün, kimsə küsəyənlik etməz. Allah Quranda insanlara "yaxşılığın əmr edib pislikdən çəkindirməsini" gözəl əxlaqın bir zərurəti olaraq bildirmiş və beləcə də küsəyənliyin meydana gələ biləcəyi vəziyyətləri tamamilə ortadan qaldırmışdır.

Yalançılıq

Cahil cəmiyyətlərdə tez-tez qarşılaşılan əxlaq pozğunluqlarından biri də yalançılıqdır.

Dürüst və səmimi bir insanın yalan danışması üçün heç bir səbəb yoxdur. Ancaq həyatını səmimiyyətsiz bir sistemin gətirdiyi qaydalar üzərində quran insanın, bu yanlış sistem içərisində müvəffəqiyyətli ola bilməsi üçün yenə yanlış bir üsula, yəni yalana müraciət etməsi lazımdır. Yalan isə ucu-bucağı olmayan və sərhəd tanımayan bir əxlaq pozuqluğudur. Bir dəfə bu yolun etibarlılığına inanan insan, bunu bir həyat forması halına çevirər və artıq həm dili, həm də məntiqi bu çirkin üsula alışar. Hər məcbur qaldığı nöqtədə yalana müraciət edər.

Bu, həyati mənada bir zərər gətirmədiyi müddətcə cahil insanlar tərəfindən də tərgidilməyən bir üsuldur. Müəyyən bir nöqtəyə qədər, hamısı zaman-zaman ən səmimi dostuna belə yalan danışmağın heç bir qorxusu olmadığını müdafiə edər. Amma əgər yalan birinin maddi ya da mənəvi mənada zərər görməsinə səbəb olarsa ya da daha da əhəmiyyətlisi maraqlarına toxunacaq olarsa, bu vəziyyətdə yalanın əslində çox da yaxşı bir şey olmadığı mövzusunda fikir yürütməyə başlayarlar. Nəticədə yalan, cahil cəmiyyətdə insanların həm özlərinin tətbiq etdiyi, həm də narahatlığını duyduqları bir davranış pozuqluğudur. Amma dünyadakı zərərindən də çox axirətdə adama verəcəyi zərər əhəmiyyətlidir.

Allah "... yalan söz söyləməkdən də çəkinin" (Həcc surəsi, 30) ayəsi ilə insanları yalan söyləməkdən çəkindirmişdir. Həmçinin, "Yalanı, ancaq Allahın ayələrinə inanmayanlar uydururlar ..." (Nəhl surəsi, 105) ayəsi ilə də yalan söyləyən insanların necə bir inancı olduğunu da xəbər vermişdir.

Necə ki, Allaha qəti olaraq iman edən, Quran əxlaqını tətbiq edən kəslərdən meydana gələn bir cəmiyyətdə yalan danışmağa ehtiyac olmaz. Məsələn, cahillik əxlaqında, kimsə səhv etdiyində bunun bilinməsini istəməz və ört-basdır etmək üçün yalan söyləyər. Və ya həqiqi dost olmadığı insanlara özünü dost kimi göstərmək üçün yalan söyləyər, mənfəət və gəlir əldə etmək üçün insanları aldatmaq məqsədiylə yalan söyləyər. Mömin isə səhv etdiyində bunu gizlətmək yerinə o səhvdən imtina edər ya da meydana gətirdiyi təxribatı düzəltməyə çalışar. Həqiqətən dost olmadığı, fikirlərini, həyat tərzlərini mənimsəmədiyi insanlarla səmimi dostluqlar qurmaz, yalnız Allahın razı olacağı insanlarla birlikdə olar. İnsanlara mənfəət və qazanc əldə etmək üçün yaxınlaşmaz. Görünənin və bilinənin xaricində gizli bir istiqaməti ya da gizli bir həyatı yoxdur; bu səbəblə bu mövzuda yalan söyləyəcək bir şeyi olmaz. Bu əxlaq sayəsində də mömin həyatı boyunca öz həqiqi xarakterini yaşamanın rahatlığını dadar.

Ötərilik

Cahillik mədəniyyətində yaşanan ötərilik, cəmiyyətin yalnız müəyyən bir seqmentinə xas bir vəziyyət deyil, əksinə çox sıx rast gəlinən bir rəftar pozuqluğudur. Lakin çox insan bu vəziyyəti üzərin götürməz və ötəriliyi yalnız, aşağı mədəniyyət, mədəniyyətsiz və cahil insanlara aid etməyə çalışar. Halbuki bu rəftar hər mədəniyyətdə fərqli nümunələrlə yaşanmaqla yanaşı, təməldə eyni məntiqin bir məhsuludur; zəkası, mədəniyyəti və təhsili hər nə olursa olsun cahillik əxlaqını üzərində saxlayan hər insanda görülən bir davranışdır.

Ötərilik əslində cahillik əxlaqı olaraq təsvir etdiyimiz bütün rəftarları əhatə edən pis bir həyat şəklidir. Ötəriliyi bir dəfə qəbul edən insan, yeri gəldiyində cahillik əxlaqının hər cür səthiliyini yaşaya biləcək meyillilik göstərər. Məsələn, qazancları və mənfəətləri istiqamətində zaman-zaman yalan söyləyə bilər, tamahkar bir rəftar göstərə bilər, qısqanc, əsəbi ya da eqoist bir quruluş sərgiləyə bilər. Burada ötəriliyə əsil təməl təşkil edən, insanın dünyaya olan ehtirası və mənfəətləri istiqamətində nəcib və gözəl bir əxlaqdan asanlıqla güzəştə getməsi və cahillik rəftarlarını tərəddüdsüz qəbul etməsidir.

Bu nöqteyi-nəzərdən ötəriliyin ilk çıxış nöqtəsinə döndüyümüzdə bunun, bütün digər rəftarlar kimi uşaqlıq illərinə əsaslandığını görərik. Ailəsindən "müəlliminə hədiyyə apar, aranı yaxşı elə", "yemək sıranı kimsəyə vermə, dərhal ən önə keç", "başqa uşaqlara əsla yeməyindən vermə", "olur-olmaz hər kəsə kömək etmə, aciz mövqeyinə düşərsən", "pulunu ac olan olsa belə kimsəyə borc vermə, hər kəsin ailəsi var, onlar versin","atana belə güvənmə" kimi təlqinləri alaraq yetişən insanlar, həyatın belə ötəri bir məntiq üzərində qurulduğuna inanmağa başlayarlar. Bundan sonrakı bütün həyatları, təməlini aldıqları bu ruhun inkişaf etmiş nümunələriylə doludur. Məsələn, iş həyatına atıldıqlarında aşağı səviyyələrdə işləyənlərə əmrlər yağdıran şirkət müdirləri, şirkətin sahibi gəldiyində bir anda əzik, şəxsiyyətsiz və fağır bir görünüşə bürünərlər. O şəxsiyyətli insan getmiş, yerinə müdirin gözünə girə bilmək üçün olduqca "yaltaqlıq" edən bir insan gəlmişdir. Belə insanlar, danlanmağı, alçaldılmağı gözə alarlar və bundan heç bir şəkildə "inciməzlər".

Halbuki, bəhsi keçən kəslərin çoxu universitet məzunu, mədəni insanlardan ibarətdir. Amma onlar da yüksələ bilmək üçün bunları etmək məcburiyyətində olduqlarına, bunların həyatın bir həqiqəti olduğuna inanarlar. Bunun ötərilik olduğunu bilir, amma soruşanlara da "bu zamanda işlər belə gedir" deyə cavab verirlər. "Günün birində çətində olsaq ya da tapşırıq etdirməyimiz lazım olsa bizə kömək edəcək, arxamızı söykəyə biləcəyimiz biri olsun" düşüncəsiylə bu insanlara illərlə "yaltaqlıq" edərlər. Bununla yanaşı, burada əsil hörmət göstərdikləri, müdirlərinin özü ya da şəxsiyyəti deyil, pulu, vəzifəsi və etibarıdır.

Eyni əxlaqı ev həyatlarına da daşıyarlar. Misal olaraq, istəmədikləri bir dostları qonaq gəlmək istədiyində, telefonda tələm-tələsik bir yalan uydurur və gəlməmələri üçün evdə olmayacaqlarını söyləyərlər. Bəzən də qapıları döyüldüyündə evdə yoxmuş kimi səs çıxarmadan qonağın getməsini gözləyərlər. Qonaq qarşılamağı əzab olaraq görər və qonaq daha gəlmədən "dayandıq yerə iş çıxdı başımıza" kimi bir məntiqlə sözlər deyərlər. Bütün bunlara baxmayaraq, bir qonaq qarşılayarlarsa da, mümkün qədər ucuz başa gələcək yolla etməyə çalışar və ara-sıra "nə zaman gedəcəklər" deyə arxa otaqlarda deyinərlər. Gedər-getməz də onların arxasınca onları "çəkişdirməyə" başlayarlar. Üzlərinə qarşı fərqli, arxalarından fərqli bir rəftar göstərmənin ötərilik olduğunu çox yaxşı bilir, amma buna baxmayaraq bunu tətbiq etməkdən heç çəkinməzlər.

Bu çirkin əxlaq həyatın hər mərhələsində özünü göstərir. Məsələn, avtobusda daha yaxşı bir yer tuta bilmək üçün, kiçik-böyük saymadan hər kəsi itələyərək avtobusa hücum etməkdə heç bir problem görməzlər. Ya da özləri çox sağlam və gənc olduqları halda, yaşlı və ya xəstə birinin ayaq üstə qalmasına əhəmiyyət verməz "üzsüz" bir rəftarla oturmağa davam edərlər. Yenə eyni şəkildə pulsuz yemək paylayan bir yer gördüklərində, ehtiyac içində olmadıqları, istəsələr evlərində çox daha yaxşısını tapa biləcəkləri halda bu ötərilik istəyinə məğlub olar və görməmiş kimi oraya hücum edərək "acgözlüklə" yeyərlər. Getdikləri alış-veriş mərkəzlərində hədiyyə olaraq paylanan vəsaitlərdən bol-bol ala bilmək üçün dəfələrlə sıraya girər, uşaqlarını da ayrıca sıraya salaraq bu imkandan maksimum istifadə etməyə çalışarlar. Başqalarının bu mənfəətçiliyinə şahid olmalarına da əhəmiyyət verməzlər. Çünki bu, öz ötəri məntiqləri üçün dünya həyatını daha yaxşı yaşamanın bir yoludur. Əksinə özlərini "ayıq", ötəri həyata tənəzzül etməyən insanları "saf" olaraq xarakterizə edərlər.

Halbuki, "ayıqlıq" deyə ifadə etdikləri şey, mənfəətçilik və eqoizmdən başqa bir şey deyil. Yenə eyni şəkildə "saf" kimi təyin etdikləri kəslər də bu əxlaqa tənəzzül etməyən şərəfli insanlardır.

Quranın təqdim etdiyi əxlaq modelini yaşayan insan isə ən üstün və ən nəcib rəftarı ortaya qoyar. Bu əxlaqı üzərinə alan bir insan ruhunda alçaqlığa heç bir zaman icazə verməz. Şərtlər nə olursa olsun, dünya həyatının mənfəətləri üçün əxlaqından güzəştə getməyə əsla tənəzzül etməz.

Təqlid ruhu

Cahil cəmiyyətdə tez-tez rast gəlinən bir xüsusiyyət də "təqlid ruhu" dur. Cahil insanların özlərinə yaraşdırmayıb başqalarına aid edərək, bəzən qınayaraq, bəzən də alçaldaraq bəhs etdikləri bu xüsusiyyətə bir çox insanda rast gəlinə bilər.

İdeal modelin nə olduğunu isə, hər mövzuda olduğu kimi özləri deyil, cahil cəmiyyəti müəyyən edər. Din əxlaqından uzaq olan bir cəmiyyətdə "keyfiyyətli" ola bilmək üçün sahib olunmalı xüsusiyyətlər hər kəs tərəfindən bilinir; yaxşı bir təhsil almaq, xarici dil bilmək, tez-tez xarici ölkələrə səyahət etmək, keyfiyyətli əyləncə yerlərinə getmək, marka paltarlar geymək, son model avtomobillərə sahib olmaq, limitsiz pul xərcləmək və bütün bunları tez-tez dilə gətirmək ... Məhz cahil cəmiyyətinin təqlid etdiyi model budur. (Bu arada qeyd etmək lazımdır ki, yaxşı bir təhsil almaq, xarici dil bilmək təbii ki, gözəl xüsusiyyətlərdir, amma bu insanların səhvi bu xüsusiyyətlərini özlərinə görə "təkəbbürlənmə" ünsürü olaraq istifadə etmələridir)

Ancaq çox insan üçün bu standartlarda bir həyat davam etdirmək mümkün olmaz. Məhz "təqlid ruhu" da bu nöqtədə ortaya çıxar. Bu həyatı əldə edə bilməyən insanlar, heç olmazsa bunun təqlidini edərək bu anlayışa sahib insanlar arasında etibar əldə etmək istəyərlər.

Təqlid ruhunun gündəlik həyatda görünüşlərinə baxdığımızda, çox geniş bir fərqliliklə qarşılaşarıq. Misal olaraq, ən azı bir, mümkünsə bir neçə xarici dil bilmək, cahil cəmiyyətin səthi "keyfiyyət" anlayışında ilk sıralarda yer alır. Ancaq bunu ifadə etmək lazımdır ki, saxta peşəkarlıq da, ən az xarici dil bilmək qədər əhəmiyyətlidir. Danışarkən ara-sıra xarici sözlər istifadə etmək, xüsusilə də azərbaycanca əvəzinə xarici dildə danışmağın daha rahat olduğu ab-havasını vermək üçün azərbaycan dilini xatırlamırmış kimi etmək ya da xarici sözləri şişirdilmiş bir aksentlə istifadə etmək cahil cəmiyyətdə "özündən razılıq" sayılan, ancaq çox alçaldıcı və ötəri bir davranışdır. Belə edilincə qarşı tərəf də bir anda bir çox imic sərgiləyir. Əvvəlcə bu adam yəqin ki, xarici dildə təhsil verən xüsusi və bahalı bir kollecdə oxumuşdur. Buna görə də, zəngin bir ailənin uşağıdır. Sözün azərbaycancasını xatırlamadığı halda, xarici dildəki qarşılığını dərhal tapması isə, onun xarici dilə daha alışqan olduğunu göstərir. Elə isə böyük ehtimalla ya təhsilini xaricdə tamamlamış, ya uzun illər xarici ölkələrdə yaşamış, ya da tez-tez xarici ölkələrə səyahətlərə çıxmışdır.

Halbuki çox vaxt, ətraflarına özlərini bu imiclə tanıtmağa çalışan insanlardan bəzilərinin doğru düzgün tək bir xarici dil belə bilmədiklərini, zəngin bir ailəyə mənsub olmadıqlarını və həyatlarında bir dəfə də olsun ölkə xaricinə çıxmadıqlarını görərik.

Təqlid ruhu yalnız xarici sözlər istifadə etməklə ortaya çıxmaz əlbəttə. Bu kəslər, keçirdikləri bir qəzanı belə təkəbbürlənmə vəsiləsi olaraq istifadə etməyə çalışarlar. Məsələn, yolda gedərkən biləklərini incidərlər, amma ətraflarına "təkəbbürlənmək" məqsədiylə, xizək sürərkən ayaqlarını qırdıqlarını söyləyərlər. Bu onlar üçün həqiqətən də inanılmaz bir fürsətdir. Belə ki, bəzən gipsə alınması zəruri olmadığı halda, sırf görənlərin "ayağına nə oldu?" sualını soruşmaları və beləcə özlərinə şöhrət qazanacaqları bir cavab verə bilmək üçün bu üsula müraciət edə bilər. Bunun xaricində, gipsli bir qol və ya ayaq, üzərinə atılan imzalar və yazılan qısa mesajlar səbəbiylə də son dərəcə əhəmiyyətlidir. Mesajların sayı artıqca ətrafa nə qədər "məşhur" bir insan olduqlarını isbatladıqlarını düşünərlər. Çox vaxt günəşdən yanmalarının arxasında da yenə bu təqlid ruhu durar. Tətildən döndüklərində hər kəsin "harada yandın belə?" deyə soruşması, özünə görə təkəbbürlənmək üçün ideal bir imkan yaradar.

Yalnız bir neçəsinə toxunduğumuz bu xüsusiyyətlər belə, cahil cəmiyyətdə məşhur olan təqlid ruhu haqqında fikir sahibi olmağımızı təmin edir. Əlbəttə, bu nümunələrdə sərgilənən rəftarların tək başına bir mənası yoxdur. Sözləri aksentlə söyləmənin, xarici terminlər istifadə etməyin heç kimsəyə bir zərər gətirməyəcəyi aydındır. Ancaq bu nöqtədə əhəmiyyətli olan, insanların içlərində daşıdıqları, dünyaya istiqamətli "təqlid" dir. Dünyada müvəqqəti olaraq yaşadığını, ölümün yaxın olduğunu düşünən ağlı başında, şüuru açıq bir insan, bunların heç birinin axirətdə üstünlük və ya fayda verməyəcəyini anlayar. Məhz cahil cəmiyyətinin insanlarının əskikliyi bu istiqamətdədir. Bu insanlar əsassız və boş əməllərlə məşğul olur və həyatlarının əsil məqsədini unudurlar.

Üstünlüyü, cahil cəmiyyətin təyin etdiyi "keyfiyyət anlayışı" nda axtarmaq isə, insanı sonu gəlməyən yorucu bir yarış içinə salar. Təqlid etdikləri modelə çatmaq üçün müxtəlif qəliblərə girmələri və bu uğurda əxlaqi dəyərlərini bir kənara buraxmaları lazımdır. Bunun nəticəsində isə əllərinə keçən heç bir şey olmaz. Hətta çox vaxt, heyranlıqla arxasından qaçdıqları kəslər də onları "təqlidçi" deyə xarakterizə edib alçalda bilər.

Quranı və Peyğəmbərimiz (s.ə.v)-in sünnəsini rəhbər edən inananlar, cahil cəmiyyətin, nə qədər boş bir məşğuliyyət içində olduğunun ən başından bəri şüurundadırlar. Bu səbəblə də, heç bir zaman Quranda tövsiyə edilənlər xaricində təqlid etdikləri bir model olmaz. Dünyanın ən zəngin, ən gözəl, ən mədəni və ya ən bilikli insanı da olsalar, bunları heç bir zaman üstünlük vəsiləsi olaraq dəyərləndirməzlər. Bütün bunların özlərinə Allahın vermiş olduğu nemətlər olduğunu bilərək, bu imkanlardan ən yaxşı şəkildə istifadə edər və Rəbbimizə şükür edərlər. Amma bunun xaricində insanlara qarşı üstünlük yarışına girməyə əsla tənəzzül etməzlər. Çünki Allah ayəsində əsil üstünlüyün insanların təqvalarında gizli olduğunu bildirir. Möminin bunun xaricində təqlid edəcəyi və yetişməyə çalışacağı heç bir ölçü və meyar yoxdur. İnsan, həyatı boyunca heç bir zaman marka geyim geyməmiş və ya bir dəfə belə xaricə çıxmamış ya da tək bir xarici dil belə öyrənməmiş ola bilər. Ancaq bunların heç bir əhəmiyyəti yoxdur, Allah Qatında ən üstün olan insan, təqvaca ən irəlidə olandır:

... Həqiqətən, Allah yanında ən üstün olanınız, təqvaca ən irəlidə olanınızdır. Həqiqətən, Allah Biləndir, Xəbərdardır. (Hucurat surəsi, 13)

Qoçu rəftarı

Cahil cəmiyyətin üstün ola bilmək və güclü görünə bilmək üçün ortaya çıxardığı başqa pis xüsusiyyət də "qoçu rəftarı" dır. Ancaq qoçu dedikdə ağıla yalnız xalq arasında bilinən mənasıyla küçələrdə avaralıq edən kəslər gəlməməlidir. Burada ilk olaraq vurğulanmaq istənilən, o bilinən qoçu rəftarın, cəmiyyətin müxtəlif seqmentlərinə nə şəkildə əks olunmasıdır. Çünki bu, ən zənginindən ən kasıbına, ən mədənisindən, ən təhsillisindən ən cahilinə qədər, qadın kişi ayrılmadan, Allah qorxusu olmayan hər insanda ortaya çıxa bilən çirkin bir xüsusiyyətdir.

Bu mədəniyyəti, hər nə olursa olsun altda qalmağı qəbul etməyən, həmişə haqlı çıxma iddiasında olan kəslərdə sıx olaraq görmək mümkündür. Bu insanlar kimsənin özlərinə fikir verməsinə, hətta yalnız istiqamətləndirməsinə belə dözə bilməzlər. Olduqları mühitdə hər zaman tək söz sahibi insan olmaq istəyərlər. Bu sistemi qura bilmək üçün də, qoçu ruhunu əks etdirən bir xarakter göstərərlər. Belə bir kimsənin ətrafına verdiyi imic, əgər üzərinə gediləcək olsa hər an nəzarətdən çıxa biləcəyi və ağıla gələ biləcək hər cür şeyi edə biləcəyi şəklindədir. Bu səbəblə, bu mesajı alan ətrafı da, belə bir insandan çəkinər. Başqalarına rahatlıqla söyləyə biləcəkləri sözü ya da heç düşünmədən tədbiq edə biləcəkləri rəftarı, qoçu əxlaqını hiss etdirən bir insana asan şəkildə edə bilməzlər. Belə ki, kiçik-böyük demədən, ən zənginindən ən vəzifəli insana qədər hər kəs bu kimsədən ciddi mənada qorxar. Necə ki, bu insanın yaratmaq istədiyi təsir də budur onsuz da; insanların ondan çəkinməsi və bundan ötrü də heç bir şeyinə qarışmağa qalxmamaları. Amma təbii ki, bu insana qarşı duyulan utancaqlıq hörmətdən qaynaqlanmaz. İnsanlar bu kimsəyə sayğı göstərirmiş kimi davranırlar, amma əslində daxilən nifrət bəsləyirlər. Və əllərinə keçən ilk fürsətdə də etdiklərinin qarşılığını vermək üçün gözləyirlər.

Əvvəldə də ifadə etdiyimiz kimi bir də həqiqi mənada qoçular vardır. Bu kəslər də insanlar üzərində ciddi mənada bir çəkinmə və qorxu hissi oyandırarlar. "Yaxşı, bu insanlar belə ciddi bir təsiri necə olur da meydana gətirərlər?" deyə soruşacaq olsanız, bunun xalq arasında "gözü qara" deyə ifadə edilən rəftarla əldə edildiyini söyləyə bilərik. Əlbəttə, dünyəvi heç bir itkidən qorxmamaq və Allaha qul və dost olmaq üçün gözü qara olmaq çox gözəl və tərifəlayiq bir davranışdır. Möminlər Allah yolunda cəsur və qərarlı insanlardır və yalnız Allahdan qorxarlar. Ancaq cahillik əxlaqında qəsd edilən bu gözüqaralıq əsla müsbət mənada deyil və "dəlilik" dərəcəsindədir. Belə bir kimsə heç bir şeydən, heç kimdən qorxmadığını, bu səbəblə də heç bir qayda tanımayacağını, "ağlına hər gələni" edə biləcəyini həmişə hiss etdirər. Tanımadığı bu qaydalar arasında fərdi hüquqlardan, ictimai qaydalara, dövlətin qanunlarına qədər hər cür prinsip yer ala bilər.

Belə bir insanın əsəbləşdiyində, əsəbini məğlub etmək kimi bir xüsusiyyəti yoxdur. Əksinə əsəbiləşdiyi zamanlarda bu əxlaqını çox daha əhatəli olaraq yaşaya biləcəyi üçün, ümumiyyətlə hər şey yolunda getsə, çox hüzurlu və şən mühitlər içərisində belə olsa, o həmişə səbəbsiz bir əsəb və kin içərisindədir.

Ətrafına əsil qorxu salan şey də, onun bu səbəbsiz əsəbi və hər zaman tərs olan davranışlarıdır. Bəzən yalnız baxışlardan belə rahatlıqla aydın olan bu tərs davranışlar, qarşı tərəfin dərhal düzəlməsinə və bu kimsənin qəzəbinə hədəf olmamaq üçün həddindən artıq çox "gözə girməyə" çalışmağına səbəb olar. Bu da, qoçu mədəniyyətini yaşayan kimsənin hədəflədiyi nəticələrdən biridir. Ancaq bu şəkildə özünə hər kəsdən üstün və güclü olduğunu hiss edə bilər. Qoçu ruhunu yaşayan kimsə ətrafındakı insanlara ən yaxınları belə olsa, maddi-mənəvi şiddət tətbiq etməkdən çəkinməz. Qapıları çırpmaq, təhdidlər etmək, kin dolu baxışlarla baxmaq, tərsləmək, azğınlıq dolu əl-qol hərəkətləriylə çıxmaq, qışqırıb-çığırıb danlamaq, təhqir etmək, küfr etmək, söymək bu əxlaqın yalnız sözlərdə xaricə yansıyan əksidir.

Bununla yanaşı qorxu yaratmaqda istifadə etdikləri ən böyük silahları isə fiziki zorakılıqdır. Bu qaranlıq ruhu yaşayan insanların zorakılıq etmə mövzusunda da heç bir sərhədləri yoxdur. Çünki onlar bunu məqsədsiz olaraq, yalnız başqalarını alçaldaraq öz üstünlüklərini hiss etdirmək və güc nümayişi göstərmək üçün tətbiq edərlər. Üzərlərindəki bu düşüncəsizlik, ağır yaralamağı, hətta cinayət işləməyi də normal qarşılayacaq xüsusiyyətdədir. Bu ruhdakı insanların çoxu, hər hansı bir problemlə qarşılaşanda, qarşılarındakı insan, həyat yoldaşları, uşaqları belə olsa mövzunu danışaraq həll etməkdənsə, birbaşa olaraq hücum etməklə həll yolunu seçərlər. Çox vaxt da sürətlərini azalda bilməyərək ciddi təxribatlar meydana gətirərlər. Ancaq həm şifahi, həm də feli olaraq tətbiq olunan bu rəftarlarıyla ətraflarında "nifrət dolu" da olsa cahilcə bir hörmət meydana gətirməyi bacararlar. Əlbəttə ki, bu hörmət, qorxudan başqa heç bir məna ehtiva etməz.

Halbuki, Allah Quranda qəti olaraq ədaləti əmr etmiş, hər cür zülm və zalımlığı da qınamış və qadağan etmişdir:

Həqiqətən, Allah ədalətli olmağı, yaxşılıq etməyi və qohumlara haqqını verməyi əmr edir, iyrənc işlər görməyi, pis əməllər törətməyi və azğınlıq etməyi isə qadağan edir. O sizə öyüd-nəsihət verir ki, bəlkə düşünüb ibrət alasınız. (Nəhl surəsi, 90)

Biz onlardan əvvəl özlərindən daha qüvvətli neçə-neçə nəsilləri məhv etdik. Onlar diyarbədiyar gəzib dolaşırdılar. Məgər əzabdan qaçıb qurtara bildilərmi?” (Qaf surəsi, 36)

... Allah hər bir təkəbbürlü zülmkarın qəlbini belə möhürləyir. (Mömin surəsi, 35)

İtaət etmə hər tez-tez and içənə, alçağa, qeybət edənə, dedi-qodu yayana, xeyrə mane olana, həddi aşana, günahkara, daş ürəkliyə, bunlardan sonra da başqasının adını mənimsəyən fırıldaqçıya...(Qələm surəsi , 10-13)

Unudulmamalı olan nöqtə isə, bu əxlaqın qadın-kişi fərq etmədən Allahdan qorxmayan bir çox insanda görünə biləcəyidir. Cahil cəmiyyətdə "qoçu" deyilincə, ağıla ilk gələn kəslər "kişilər" olur. Halbuki, hər nə qədər adı qoyulmamış olsa da, bəzi qadınlar da bu çirkin əxlaqı imkanları əl verdikcə yaşayarlar. Misal olaraq, kübar cəmiyyətə mənsub bir qadının bu cəsarətinin arxasında puluna, ya da nüfuzuna olan etibarı durar. Qarşısındakı insanları hər nə bahasına olursa olsun alçaldar. Ya da saxta etibar sahibi olduğu üçün, qarşı tərəfin hörmət göstərmək məcburiyyətində olduğunu, əks halda əlində saxladığı imkanlarıyla onlara lazım olan qarşılığı verə biləcəyini düşünərək təkəbbürlənər. Bu səbəblə də, əskiklik çıxartmaqdan, tərsləməkdən və ətrafındakı insanları alçaltmaqdan heç çəkinməz.

Kənar məhəllələrdə isə vəziyyət çox daha fərqlidir. Qoçuluğu yaşayan insanlar arasında yetişdiyi və hətta bəlkə də atası, əri, oğulları da bu kəslərdən meydana gəldiyi üçün, burada yaşayan bir qadın, qoçu əxlaqını hər istiqamətiylə yaşayar. Bağıra-bağıra məhəllə aralarında gəzmək, küfrlər edərək mübahisə etmək qədər, məhəllənin digər qadınlarıyla ya da gəncləriylə "saç-saça, baş-başa" döyüşmək də bu qadınlar üçün olduqca adi bir vəziyyətdir. Bu şəkildə, ondan çəkinilməli olan insanlardan olduğunu və özünə qarşı "səhv edilməməsi" lazım olduğunu ətrafına hiss etdirməyə çalışar.

Cahil cəmiyyətdə bir də, bu ruhu yaşayan insanların öz aralarında bir "üstünlük yarışı" vardır. Qoçu ola bilmək üçün izlənilməli olan üsullar, edilməli olan proqramlar və yerinə yetirilməli olan vəzifələr vardır. Bu ünsürlərin ən əhəmiyyətlilərindən biri rəftarlarıdır. Danışma, getmə, əl-qol hərəkətləri, baxış, duruş müəyyən bir tərzdə olmalıdır. Yanakı getmə, yuxarıdan və qaş qaldıraraq baxma bunlardan bir neçəsidir. Xüsusi bir danışma tərzi mənimsənilməli, müəyyən sözlər istifadə edilməli, qəlibləşmiş xitablar seçilməlidir. Bəzən həddi aşmaq və bu tip mövzularda qorxusuz olmaq da başlıca xüsusiyyətlərindəndir. Özünü bu "mərtəbəyə yüksəldəcək" bir "cinayətinin" olması şərtdir. Cinayət törətmək, adam yaralamaq, döyüşmək, sərxoş olub hadisə çıxarmaq kimi hər cür şiddət ünsürü, bəhsi keçən bu qoçuluq yarışında, kişiləri önə keçirən incəliklərdir. Bütün bu xüsusiyyətlər kimin üzərində daha çoxdursa, aralarında "ən qoçu" olanın o adam olduğuna inanırlar. Və öz aralarında bu kimsəyə qarşı mənasız bir hörmət edərlər.

Halbuki bu insanlar, Quranda bizə öyrədilən əxlaqa görə, "yer üzündə haqsız yerə təkəbbür" içindədirlər. Bütün gücün Allaha aid olduğunu və Ondan müstəqil hərəkət edə bilməyəcəklərini qavraya bilməzlər. Ona "möhtac" olduqlarını düşünməzlər. Bu səbəblə, doğrunu səhvdən ayıra bilməzlər. Onlar doğru yol əvəzinə "azğınlıq" yolunu mənimsəyirlər:

Haqsız olaraq yer üzündə təkəbbürlük göstərənləri ayələrimdən uzaqlaşdıracağam. Onlar bütün möcüzələri görsələr də onlara inanmazlar. Onlar doğru yolu görsələr, ora yönəlməz, azğınlıq yolunu görsələr, onu özlərinə yol seçərlər. Bu ona görədir ki, onlar ayələrimizi inkar edir və onlara məhəl qoymurdular” (Əraf surəsi, 146)

... ürəklərində böyüklük iddiasından başqa bir şey yoxdur... (Mömin surəsi, 56)

Bu seçimlərindən ötrü də dünyada sanki cəhənnəmə bənzər bir mühit meydana gətirərlər. Bu mühitdə həyatlarını davam etdirərkən əslində öz əlləriylə özlərinə zülm edirdilər. Amma bu həqiqəti heç cür görə bilməzlər.

Quran əxlaqını yaşayan insanlar isə onların qaranlıq ruhundan tamamilə uzaqdırlar. Hər şeydən əvvəl Allaha qarşı acizliklərini tam olaraq bildikləri üçün, "böyüklük" iddiası içərisində deyildirlər. Həmişə mötədil və sabit bir rəftar sərgiləyər və bunun sayəsində hər zaman yanlarında olarkən rahatlıq duyulan insanlar olarlar. Həmçinin üstünlüyün "cahil rəftarlarıyla" ya da "şiddətlə" deyil, "təqva" və "gözəl əxlaq" ilə əldə edilə biləcəyini bilirlər. Heç bir zaman tək söz sahibi olma iddiasında olmazlar. Ayədə ifadə edildiyi kimi hər zaman "doğru olana" uyarlar. Allah inananlara tolerantlığı, ədaləti əmr etmişdir:

And olsun ki, Biz peyğəmbərlərimizi açıq-aşkar dəlillərlə göndərdik və insanlar ədalətli olsunlar, onlarla birlikdə Kitab və tərəzi nazil etdik ... (Hədid surəsi, 25)

Biz onların nə dediklərini daha yaxşı bilirik. Sən onların üzərində hakim deyilsən; Sən Mənim təhdidimdən qorxanlara Quranla öyüd-nəsihət ver. (Qaf surəsi, 45)

Həqiqətən, Allah sizə əmanətləri öz sahiblərinə qaytarmanızı və insanlar arasında hökm etdiyiniz zaman ədalətlə hökm etmənizi əmr edir. Bununla Allah, sizə nə gözəl öyüd-nəsihət verir! .. Doğrusu, Allah Eşidəndir, Görəndir. (Nisa surəsi, 58)