CAHİL CƏMİYYƏTİN ƏXLAQSIZLIĞI 

Cahil cəmiyyətində din əxlaqının yaşanmaması nəticəsində ortaya çıxan ortaq bir xarakter quruluşu vardır. Bu xarakterin xüsusiyyətləri, insanlara görə müxtəliflik göstərməklə birlikdə, təməldə eynidir. Çünki cahillik xarakterini yaşamalarının əsil səbəbi, bu insanların Allaha və axirətə həqiqi mənada iman etməmələridir.

Allaha iman etməyən, buna görə də Allahdan qorxmayan və hesab verəcəyini düşünməyən bir insanın gözəl əxlaq göstərməsini gözləmək isə mənasızdır. Çünki bu insanlar, ağıllarından keçən bir düşüncəni Allahın bilmədiyini, gizlicə etdikləri bir rəftarı Allahın görmədiyini zənn edirlər.

Bu hissədə, cahil cəmiyyətin səthi həyat tərzinin fərdlərinə qazandırdığı çirkin əxlaqı və onun təfərrüatlarını araşdıracağıq. Ancaq bu təfərrüatlara keçmədən əvvəl bunu ifadə etməkdə fayda vardır: Burada bəhs ediləcək xüsusiyyətlər, hər insanın nəfsində yaradılışdan var olan xüsusiyyətlərdir. Allah, bu pis xüsusiyyətlərin sınaq məqsədilə insanların nəfslərinə yaradılışdan verilmiş olduğunu Quranda xəbər verir:

 

Ona günahları və Allahdan qorxmağı təlqin edənə! Nəfsini günahdan təmizləyən uğur qazanmışdır. Onu günaha batıran isə ziyana uğramışdır.  (Şəms surəsi, 8-10)

 

Yalnız inanan kəslər Allahın imtahanı olduğunu bildikləri üçün, nəfslərinin pis istiqamətdəki əmrlərinə tabe olmaqdan şiddətlə çəkinərlər. Nəfslərini pisliklərdən təmizləyərlər.

Cahil cəmiyyətin fərdləri isə, etdikləri rəftarların axirətdə ən kiçik incəliyinə qədər qarşılarına çıxacağını düşünmədikləri üçün, nəfslərinin xoş göstərdiyi pis rəftar və xüsusiyyətlərdən çəkinmək, bunun yerinə Allah Qatında məqbul olan gözəl rəftarları sərgiləmək üçün öz zəif ağıllarına görə bir səbəb görməzlər.

İfadə edilməli olan ikinci nöqtə isə budur; aşağıda sayılan xüsusiyyətlərdən müxtəlif səbəblərlə özlərini təmizləmiş cahil cəmiyyətin insanları da ola bilər. Bu insanların bir qismi ətrafda olduqca müsbət xüsusiyyətlər də daşıya bilərlər. Müxtəlif mənfəətlər və ya başqa səbəblərlə bəhsi keçən kəslər cahillik əxlaqının hər rəftarını tətbiq etməyə bilərlər. Ancaq burada əhəmiyyətli olan bunu etmələrinə maneə törədənin, Allah qorxusu olmadığıdır. Çünki Allah qorxusu olmayan bir insan, maraqlarına zidd düşdüyü anda və ya özünə daha yaxşı bir mənfəət əldə edəcəyini düşündüyündə anidən rəftarını dəyişdirə bilər. İncə düşüncəli, əliaçıq bir insan birdən-birə son dərəcə kobud və xəsis bir quruluş göstərə bilər. Allah qorxusu olmadığı və Onun sərhədlərini tanımadığı üçün, nəfsinin əmr etdiyi hər cür əxlaqsızlığı tətbiq edə bilər.

Xülasə, cahiliyyə cəmiyyətinin bütün üzvlərində bu hissədə sıralayacağımız xüsusiyyətlərin hamısı görülməyə bilər. Amma Allah qorxusunun güclü olmaması səbəbiylə bu kəslər Allahın razılığını deyil, əksərən nəfslərinin istəklərini yerinə yetirmək istəyirlər. Nəfsləri onlara necə bir əxlaq göstərmələrini əmr edərsə, elə davranarlar. Bu, gündən-günə dəyişiklik göstərə bildiyi kimi, təməldə cahillik əxlaq xüsusiyyətlərini ehtiva edir. İnsan bir gün asanlıqla yalan söyləyərkən, bir gün qısqanc, bir gün pessimist, bir gün də üsyankar ola bilər. Bu səbəblə, insanın əxlaqını Allah qorxusu və Onun məmnuniyyətinə görə şəkilləndirməsi lazımdır. Əgər bu şəkildə olarsa, sağlam bir xarakter və vicdanlı davranışlar sərgilənər. Quranı və Peyğəmbərimiz (s.ə.v)-in sünnəsini rəhbər edən bir kimsə üçün, cahillik əxlaq xüsusiyyətlərini göstərməsi mümkün olmaz.

Bu hissədə, bəzilərində az, bəzilərində çox görülən cahil cəmiyyətə aid bu pis əxlaqın bəzi istiqamətlərini araşdıracağıq.

 

Tənbəllik

Tənbəllik insanların çoxunun olduqca dar mənada qiymətləndirdikləri və bu səbəblə də çox vaxt öz üzərlərinə almadıqları bir mövzudur. Tənbəl xüsusiyyəti, yalnız, cəmiyyətin əksəriyyətinə nisbətən, üzərinə düşən məsuliyyətləri yerinə yetirməkdə daha zəif davranan insanlara yaraşdırılır. Ancaq burada nəzərdə tutduğumuz tənbəllik, cahil cəmiyyətin əksəriyyətində əks olunmuş və maddi-mənəvi mənfi nəticələrə gətirib çıxaran əhəmiyyətli bir davranış pozuqluğudur.

Bu davranış pozuqluğunun, insan üzərində meydana gətirdiyi ən böyük təxribatlardan biri əvvəlcə insanları düşüncə tənbəlliyinə sürükləməsidir. Halbuki insanı insan edən, ona insani xüsusiyyətlər qazandıran ən əsas xüsusiyyət, düşünə bilməsidir. Bu qabiliyyətin istifadə edilməməsi, bir mənada adamı mexanikləşdirər və ağlını tamamilə sıradan çıxardar. Bu nöqtədən sonra insanın tək edə bildiyi özünə öyrədilmiş qaydalar istiqamətində sabit bir həyat sürməkdir. Bir yenilik etmək ya da həyatına bir gözəllik qazandırmaq, bu kəs üçün demək olar, qeyri-mümkün kimidir. Vicdan və iradədən istifadə edib bunun üçün çalışmaqdansa, öyrəşdiyi sistemi heç düşünmədən tətbiq etmək, bəhsi keçən tənbəllik anlayışına çox daha uyğun gəlir.

Tənbəlliyin vicdan, ağıl və iradə üzərindəki bu təsiri, həyatın hər mərhələsində müxtəlif modellərlə özünü göstərir. Düşünməyə tənbəllik edən kəslər, əvvəlcə niyə və necə var olduqları və hansı məqsəd üçün yaşadıqları kimi həyati suallara heç bir zaman cavab axtarmazlar. Bunların əhəmiyyətli mövzular olduğunu qəbul etməklə birlikdə, bəzilərinin özləri üçün düşünüb qiymətləndirməsini seçərlər. Bu elə bir hal alır ki, insan bir mənada fərqində olmadan maddi-mənəvi bütün varlığını təhlükə altına atacaq qədər tənbəl ruh halı içərisinə girər.

Məsələn, mal və can təhlükəsizliyi üçün tədbir almalı olarkən, hadisələri axışına buraxar. Ya da sağlamlığını qorumaq üçün lazımlı olan diqqəti göstərməyə, xəstələndiyində həkimə getməyə və hətta həkimin verdiyi müalicəni tətbiq etməyə belə ərinəcək hala gəlir.

Əylənməyə, gülməyə, sevinməyə ərinir, bunun yerinə yalnız əylənən insanları seyr edərək kifayətlənər. Ağlını istifadə edib özünə hüzur və rahatlıq təmin edəcək bir mühit meydana gətirmə imkanı varkən, sırf ərindiyindən çətinlik içərisində yaşamağı seçər.

Sağlam və ləzzətli yeməklərlə qidalana bilərkən, bu ruh onu hazır ya da sağlam olmayan yeməklərə yönəldər. Oxumağa, məlumatını, davranışını və mədəniyyətini artırmağa ərinər; bu səbəblə də, həyatı boyunca hər mövzuda klassik bir anlayış içərisində yaşayır. Pul qazanmaq istəyər, amma bunun üçün səy göstərməz ya da ağlını istifadə etmək yerinə qeyri-qanuni yollarla hazır pul əldə etmək daha asan gələr. Daha da ciddi bir çətinliklə qarşılaşacaq olursa, bununla mübarizə etmək yerinə intihar etməyi daha asan və zəhmətsiz üsul olaraq görür. Buna bənzər nümunələr olduqca çoxdur, ancaq burada diqqəti çəkən ən əhəmiyyətli ölçü, mövzu hər nə olursa olsun "ən az əmək ilə həyatda qalmağı bacara bilməyin" hədəflənmiş olmasıdır.

"Ən az əmək sərf etmənin" ən asan yollarından biri isə, mövcud olan sistemi ən yaxşı şəkildə "təqlid etmək" dir. Bu vəziyyət cahillik əxlaqının yaşandığı bir çox cəmiyyətdə yalnız fərdi səviyyədə deyil, eyni zamanda ictimai səviyyədə də köklü bir sistemə çevrilmişdir. Belə ki, bir ölkədə hər hansı bir şəkildə şöhrət qazanmış hər hansı bir şey digər ölkələrdə heç vaxt itirmədən təqlid edilir. Mahnılar, reklamlar, filmlər, təbliğat üsulları həmişə başqalarından görüldüyü şəkli ilə tətbiq edilir. Buradakı təməl məntiq, hər hansı bir yenilik gətirməyə olan qapalılıq, tənbəllikdir.

Göründüyü kimi, tənbəllik cahil cəmiyyəti əhatə edən köklü davranış pozğunluqlarından biridir və insanları, zərərinin özlərinə döndüyü bir sistem içərisində yaşamaq vəziyyətində buraxar. Ancaq bunu da vurğulamaq lazımdır ki, bu, cahil cəmiyyətdə qınanan ya da bilinməyən bir quruluş deyil, əksinə olduqca mənimsənmiş və həyatın təbii axışı olaraq qəbul edilmiş bir sistemdir. Bu sistemi yaşayan insanlar uğradıqları zərərin və yaşamadıqları gözəlliklərin əskikliyinin fərqində belə deyillər. Bu səbəblə də, bu vəziyyəti dəyişdirmək məqsədi ilə səy göstərmək üçün bir səbəb tapmazlar.

Quran əxlaqı tam olaraq tətbiq edildiyində cahil cəmiyyətə aid bütün bu xüsusiyyətlər ortadan qalxar. İnsanı hərəkətə keçirən, Allaha və axirətə olan inancıdır. Bu da onu həm dünyaya, həm də axirətə istiqamətli ciddi bir səy içərisinə salar. Belə bir insan üçün dünyada itiriləcək vaxt yoxdur. Keçən hər an ona Allahın razılığını və sonsuz axirət həyatını qazana bilmək üçün verilmiş bir fürsətdir. Əhəmiyyətli və böyük bir hədəfi vardır. Bu səbəblə, sabit bir quruluş deyil, əksinə hərəkətli, çalışqan və məhsuldar bir xarakter ortaya qoyar. Çünki Allah gərgin zəhmətdən məmnun olacağını Quranda xəbər vermişdir:

 

Rəbbiniz tərəfindən bağışlanmağa və genişliyi göyün və yerin genişliyi qədər olan, Allaha və Onun elçilərinə iman gətirənlər üçün hazırlanmış Cənnətə tələsin. Bu, Allahın lütfüdür, onu istədiyinə verər. Allah böyük lütf sahibidir. (Hədid surəsi, 21)

 

Kim də Axirəti istəsə, mömin olaraq bütün qəlbi ilə ona can atsa, onların səyi məmnuniyyətlə qəbul olunar. (İsra surəsi, 19)

 

İşlərini qurtaran kimi Allah yolunda çalış!" (İnşirah surəsi, 7)

 

Qısqanclıq

Cahillik əxlaqının təməl xüsusiyyətlərindən biri də qısqanclıqdır. Axirətin varlığına inanmayan bir insan, dünya həyatına böyük bir ehtirasla sarılır. Özünə görə dünyanın önünə sərdiyi imkanlardan ən yüksək səviyyədə istifadə etmək və nəfsinin sərhədsiz ehtiraslarını təmin etmək istəyər. Bu ehtiras elə şiddətlidir ki, insan dünyaya bağlı hər mövzuda həmişə ən üstün və ən müvəffəqiyyətli mövqedə olmaq istəyər. Buna görə də, ətrafındakı hər kəsi özü üçün bir rəqib olaraq görür. Bir insanın müvəffəqiyyətli olmaq istəməsi və bunun üçün səy etməsi son dərəcə təbiidir, ancaq cahilliyin müvəffəqiyyətli olma ehtirası zalımlıq, mərhəmətsizlik, eqoizm kimi çox sayda pis əxlaq xüsusiyyətini də özündə daşıyan çirkin bir ehtirasdır. Yoxsa, bir insan müvəffəqiyyətli olmaq, keyfiyyətli və gözəl bir həyat yaşamağı istəyə bilər və bunun üçün haqq və qanuni sərhədlər içində əlindən gələn səyi də göstərər. Ancaq saleh bir mömin bunu edərkən heç bir zaman, özünü zəngin edəcək olanın da, imkanlarını istədiyi təqdirdə alacaq olanın da Allah olduğunu və hər nə olursa olsun bunun özü üçün ən xeyirlisi olduğunu heç bir zaman unutmaz.

Cahillik əxlaqının çirkin istiqamətlərindən biri olan qısqanclığın təməlini meydana gətirən mərhəmətsiz rəqabət duyğusu isə demək olar ki, doğulduğu andan etibarən bir mənada insanın bütün həyatını formalaşdırır. Yaşadığı rəqabət mühitinin qaydalarını ən yaxşı şəkildə öyrənər və tətbiq etməyə başlayar. Bir müddət sonra, başqalarının özündən daha üstün olmasını qəbul edə bilmədiyi kimi, qarşısındakı insanların az da olsa bir yaxşılıq ya da gözəlliyə sahib olmasını da qəbul edə bilmir.

Bu pis anlayışa sahib cahil insanlar, ətraflarındakı insanların sahib olduğundan daha yaxşısına sahib ola bilmək üçün böyük bir səy göstərərlər. Ən zəngin, ən gözəl ya da ən yaraşıqlı yoldaş, ən gözəl ev, ən lüks mebellər, ən yaxşı avtomobil, ən müvəffəqiyyətli uşaq, ən keyfiyyətli paltarlar həmişə özlərinin olmalıdır. Ən lüks yerlərdə gəzməli və ən gözəl olan həmişə özlərinin olmalıdır. Bu vəziyyət cahil insanlar arasında həyati bir yarışa çevrilmiş, bir-birlərinə qarşı duyduqları qısqanclıq səbəbiylə, demək olar qarşılarındakı insanın pisliyini istəyər olmuşlar. Belə ki, bəzən üstünlüklərini qoruma bahasına, qarşı tərəfin lehinə olacaq bir vəziyyətə maneə törətmək üçün belə risk edə bilərlər. Halbuki, başqa bir insanın zəngin və gözəl olması ya da rifah içində yaşaması, özünün nə gözəlliyində, nə zənginliyində, nə də həyat standartlarında bir əskiklik meydana gətirər.

Cahillik düşüncəsinin gətirdiyi yanlış məntiq bu qədərlə də bitməz. Qısqanc olmaq, cəmiyyət arasında bəzi seqmentlərdə olduqca təqdir görən bir xarakter xüsusiyyəti olaraq mənimsənmişdir. Hətta, qısqanc olmadığını söyləyən insanlar, bu dairələr tərəfindən olduqca qəribə və qeyri-adi olaraq qəbul edilərlər. Cahillik inancına görə insanlar həqiqətən dəyər verdikləri şeylərə sahiblənməli və onlara qarşı qısqanc bir rəftar göstərməlidirlər. Misal olaraq, əgər bir dostunu sevirsə, bir başqasının ona sevgi duymasına və onunla dost olmasına mane olar; onun ən yaxşı dostu yalnız özü olmalıdır. Halbuki, bir insanın duyduğu sevgi digərinin də eyni adama sevgi duymasına maneə deyil və bunun kimsəyə bir zərəri yoxdur. Əksinə, əgər qarşıdakı insan həqiqətən dost ediləcək keyfiyyətdə bir insansa, onun bu üstünlüyündən bir başqasının da faydalanması son dərəcə təbii və gözəldir.

Bu məntiqlə düşünüldüyündə qısqanclığın yersizliyi və zərəri dəqiq bir şəkildə ortaya çıxar. Özlərini bu xəstəliyə qapdıran insanlar, əllərindəkiylə kifayətlənə bilmədiklərindən, heç bir zaman həqiqi xoşbəxtliyi yaşaya bilməzlər. Özlərindən daha yaxşısının varlığını bilmək onlara narahatlıq və kədər verər.

Bu cür çətin və zəhmətli bir sistemə tabe olmaqdansa, dinin gətirdiyi əxlaqı yaşamaq insanın yaradılışına ən uyğun olanıdır. İnsanın nəfsi qısqanclığa meyilli xüsusiyyətdə ola bilər. Ancaq ağıl və vicdandan istifadə edərək bu duyğunun önünə keçmək də bir o qədər asandır. Bir ayədə bu həqiqət bildirilir:

 

... Doğrusu, nəfslər xəsislik etməyə hazırdır. Əgər qadınlarla yaxşı davranıb Allahdan qorxsanız, bilin ki, Allah nə etdiklərinizdən xəbərdardır. (Nisa surəsi, 128)

 

Allah insanlara, nəfslərini qısqanclıqdan təmizləməyi bildirmişdir. Bunun əvəzinə də, tam əksinə, həmişə qarşı tərəfin yaxşılığını, rahatlığını, dincliyini öz istəklərindən həmişə ön planda tutan və olduqca fədakar bir quruluşu mənimsəmələrini istəmişdir. Necə ki, Quran ayələrindən bir çoxunda, möminlərin qısqanclıqdan təmizlənmiş olan bu fədakar ruhu xəbər verilir:

 

Onlar özlərinin istədikləri şeylərdən kasıba, yetimə və əsirə də verərlər. (İnsan surəsi, 8)

 

... Mala olan sevgisinə baxmayaraq, onu yaxınlara, yetimlərə, yoxsullara, yolda qalmışa, dilənənlərə və kölələrin verən ... (Bəqərə surəsi, 177)

 

Müsəlmanlar ən sevdikləri şeyləri belə, asanlıqla ehtiyacı olan digər insanlara verə bilir və bu mövzuda ən kiçik bir ehtirasa, qısqanclığa qapılmırlar. Şübhə yoxdur ki, vicdanın səsini dinləyərək bu əxlaqı tətbiq etmək, müsəlmanları qısqanclığın səbəb olduğu bütün narahatlıqlardan uzaq tutar və ən əhəmiyyətlisi Allahın razılığını qazanmalarına kömək olar.

 

Təkəbbürlü olmaları və böyüklük iddiaları

Cahil insanlar Allahın yaratdığı və özlərinə nemət olaraq təqdim etdiyi imkanlara görə şiddətli bir böyüklük duyğusuna qapılarlar. Təkəbbür adı verilən bu bəlanın bulaşdığı adam, özünü dünyanın ən ağıllı, ən qabiliyyətli və ən yenilməz insanı olaraq görür.

Ancaq insanın təkəbbürlənməsi üçün, şübhəsiz, cahil cəmiyyətdə böyük əhəmiyyət daşıyan pul, etibar ya da gözəllik kimi diqqət çəkici xüsusiyyətlərə sahib olmasına ehtiyac yoxdur. Öz ağlını başqalarından üstün görməsi belə onun böyüklük hissinə qapılması üçün kifayətdir. Ətrafındakı hər kəsdən çox daha üstün olduğunu, hamısının həm maddi, həm də mənəvi cəhətlərdən çox ciddi əskikləri olduğunu, lakin özündə bu qüsurların heç olmadığını düşünər.

Bu səhv məntiqlərə bir dəfə inandıqdan sonra qürur və təkəbbür onun həyat fəlsəfəsi halına gələr. Artıq ətrafındakı insanlardan gələcək olan bütün tövsiyələrə və ya tənqidlərə qapalıdır. Onun, özündən əskik gördüyü digər insanlardan ala biləcəyi bir fikir ya da tövsiyələrin olması mümkün deyil. Özü də mümkün qədər bu insanları bəyənmədiyini vurğulamağa və hər fürsətdə qüsurlarını dilə gətirməyə çalışar. Onların qüsurları üzə çıxdıqca, öz böyüklüyü ilə onların kiçikliyi arasındakı təzadın daha da ortaya çıxacağına inanır.

Bu pis anlayış əslində insana çox ciddi itkilər gətirər, ancaq insan bunları fərq edə bilməyəcək qədər təkəbbürlüdür. Hər kəs ona demək olar ki, acıyan gözlərlə baxarkən o, özünün bu rəftarı səbəbiylə son dərəcə şəxsiyyətli və güclü bir xarakter sərgilədiyinə və bundan ötrü də ətrafında dərin bir hörmət oyandırdığına inanır. Halbuki, daha böyük və daha üstün olmaq məqsədiylə təkmilləşdirdiyi bu çirkin rəftar, insanı sandığının əksinə ən alçaldılan, ən az sevilən və yanında ən rahat edilə bilməyən insan mövqeyinə gətirər.

Təkəbbürlü insan, böyüklük arzusundan ötrü kimsəylə həqiqi mənada dost ola bilməz, kimsəyə sevgi-hörmət duymaz, səmimi və ya təvazökar bir rəftar göstərə bilməz. Bu da ətrafındakıların özündən ciddi şəkildə narahatlıq duymalarına səbəb olar.

Bununla yanaşı təkəbbür, yalnız ətrafdakı insanlarda deyil, insanın özündə də ciddi sıxıntılara yol açar. Əvvəlcə böyüklük iddiasında olan bir insan heç bir yanlışa yol verməməli və heç bir zaman səhv etməməlidir ki, özünə görə əldə etdiyini zənn etdiyi etibarı zədələnməsin. Belə bir şeyi bacarmaq üçün çox yüksək bir güc sərf etməlidir. İçindən gələn bir şeyi həyata keçirməz, onu əvvəl öz imicinin süzgəcindən keçirər. Əgər nüfuzuna uyğun bir davranışdırsa edər, əgər xoşuna gələn bir şey belə olsa öz aləmində insanların gözündən düşməmək üçün bunu etməz. Nə içindən gəldiyi kimi gülə və əylənə bilər, nə də sərbəst və təbii bir söhbətdə iştirak edə bilər. Sərf etdiyi güclü diqqət insanın üzündə və bədənində ciddi bir sıxılmayla özünü göstərir ki, bu da gözəl bir insanın belə üz ifadəsini son dərəcə çirkinləşdirir və mənasızlaşdırır. Bununla yanaşı, səhv etməkdən qorxduğu üçün ətrafındakı insanlara mümkün qədər uzaq və məsafəli davranır; bu da kimsəylə həqiqi bir səmimiyyət yaşaya bilməməsinə səbəb olur.

İnsanın özünü saldığı bu qəlib zərərli olduğu kimi bir o qədər də mənasızdır əslində. Çünki insan nə qədər üstün xüsusiyyətlərə sahib olursa olsun, ən kiçik təfərrüatına qədər Allahın köməyinə möhtac son dərəcə aciz bir varlıqdır. Nə doğularkən bədəninin alacağı şəkli, nə qabiliyyətlərini, nə də ağlının həcmini özü təyin etməmişdir. Bütün bunlar tamamilə Allahın özü üçün yaratdığı şəkliylə reallaşmışdır.

Ancaq təkəbbür adındakı bu böyüklənmə arzusu insanın, Allahın ucalığını və böyüklüyünü qavraya bilməyəcək qədər ağılsız bir rəftar sərgiləməsinə səbəb olur. Təkəbbürlənən insan, Allahın yaratdığı trilyonlarca varlıqdan yalnız hər hansı biri olduğunu düşünə bilməz. Və özünün bunlardan hər hansı birinin bənzərini belə yaratmaqda aciz olduğunu heç ağlına gətirməz. Minlərcə növ virus və mikrobun səbəb ola biləcəyi xəstəliklərə mane ola bilməyəcəyini də düşünməz.

Təkkəbürün cahil insanı içinə saldığı vəziyyət bu qədər açıq ikən, insanın bu rəftarı davam etdirməsi dünyada olduğu kimi axirətdə də qarşılıq görəcəkdir. Quranda, Allahın böyüklüyünü təqdir edə bilməyən və hər mövzuda yalnız özünü nüfuzlü hesab edən kəslər üçün cəhənnəm əzabı olduğu xəbər verilmişdir:

 

Elə isə içində əbədi qalacağınız Cəhənnəmin qapılarına girin! Təkəbbürlülərin qalacağı yer necə də pisdir!”. (Nəhl surəsi, 29)

 

Ona: “Allahdan qorx!” – deyildikdə, lovğalıq onu daha da günaha sürükləyər. Ona Cəhənnəm kifayət edər. Ora nə pis yataqdır! (Bəqərə surəsi, 206)

 

Kinli olmaları

Allaha və hesab gününə səmimi və dərin imanı olmayan bir insanın, bağışlayıcı və xoşxasiyyətli olması da mümkün deyil. Cahil cəmiyyətin yanlış məntiqinə görə, ömrü qısa olduğu üçün bu fürsəti ən yaxşı şəkildə qiymətləndirməlidir. Ancaq bu səmimi bir möminin anladığı mənada gözəl və əxlaqlı rəftarlar göstərərək, yaxşı bir qiymətləndirmə deyil əlbəttə. Dünya ehtirası ilə dolu, Allahdan və axirətdən qafil, insanda həm maddi, həm də mənəvi olaraq böyük təxribat meydana gətirən bir anlayışdır. Cahil cəmiyyətə görə, həyatı yaxşı qiymətləndirmənin mənası olduqca eqoist olmaq, bütün acizliklərini və əskikliklərini heç düşünməyərək dünyaya ehtirasla bağlanmaq, ruhsuz, sevgisiz bir həyat içində əyləndiyini iddia edərək özünü aldatmaqdan ibarətdir. Bu vəziyyətdə insan həmişə öz mənfəətlərini düşünməli və bunlara zərər verməyə çalışanlara da çox kəskin bir cavab verməlidir. Buna görə də, özünə qarşı edilən bir səhvi qətiyyən unutmamalı, hər kəs haqqındakı xatirələrini yaddaşında toplamalı və ilk fürsətdə "qisas almaq" üzrə kin saxlamalıdır.

Bu yanlış məntiq insanda elə bir vəsvəsə halına çevrilər ki, bəzən iyirmi il, otuz il keçdiyi halda edilən kiçik bir səhvi unutmaya bilər. Həmçinin çox vaxt zehnini məşğul edən mövzular son dərəcə əhəmiyyətsizdir. Qarşı tərəf mövzunun fərqində olmasa belə, kinli insan hər şeyin altında bir qəsd olduğuna inanır. Belə ki, cahil cəmiyyətlərdə bu batil inanc, bəzən cinayətə ya da yaralamağa qədər çatan bir intiqam ilə nəticələnər.

Ancaq bu pis rəftarından ötrü həmişə itirən insanın özü olur. Öz-özünə müxtəlif xülyalara qapılar; hər kəsin ona düşmən olduğuna, ondan istifadə etməyə çalışdığına inanar. Hər hadisəni bu mənasız xəyallar əsasında qiymətləndirər. Ağlını və enerjisini həmişə bu istiqamətdə sərf edən bir insanın məhsuldarlığı, yaradıcılığı, çalışqanlığı, sevinci bir-bir azalar; bunun əvəzinə psixologiyası tamamilə hüzn, kədər və nifrətə meyilli hala gələr.

Halbuki, bağışlamağın və tolerantlığın ləzzəti, kin saxlayıb xülyalara qapılmanın verdiyi nifrət və sıxıntıyla müqayisə edilməyəcək qədər yüksəkdir. Bağışlamaq, cahillik mühitində zənn edildiyi kimi alçalmaq ya da məğlub olmaq deyil, əksinə nəcibliyin və yüksək bir əxlaqın göstəricisidir. Quran ayələrində bağışlayıcılığın üstünlüyü belə vurğulanır:

 

Sən bağışlama yolunu tut, yaxşı iş görməyi əmr et və cahillərdən üz döndər. (Əraf surəsi, 199)

 

Pisliyin cəzası özü kimi pislikdir. Amma kim bağışlasa və barışsa, onun mükafatı Allaha aid olar. Həqiqətən, O, zalımları sevmir. (Şura surəsi, 40)

 

Cahillik sisteminin gətirdiyi bu qorxunc dünyaya qarşılıq, din əxlaqının yaşanması ilə ortaya çıxan səmimi mühit, Quranda cənnət xalqının bir xüsusiyyəti olaraq izah edilmişdir ki, bu da bizə bu əxlaqın üstünlüyünü bir daha xatırladır:

 

Biz onların kökslərindəki kin-küdurəti çıxaracağıq. Onların ayaqları altından çaylar axacaq. Onlar deyəcəklər: “Bizi buna qovuşduran Allaha həmd olsun! Əgər Allah bizə hidayət etməsəydi, biz özümüz doğru yola yönələ bilməzdik. Əlbəttə, Rəbbimizin elçiləri haqqı gətirmişdilər”. Onlara belə xitab ediləcəkdir: “Əməlləriniz sayəsində varis olduğunuz Cənnət budur!” (Əraf surəsi, 43)

 

Narazı və cansıxıcı bir ruh halında olmaları

Cahillik əxlaqında gözə çarpan xarakter xüsusiyyətlərindən biri də, insanların həyatlarının hər anını narazı, bezgin və şikayətçi bir ruh içərisində keçirmələridir. Hətta bu əxlaqı mənimsəyən insanlar narazı olacaqları bir mövzu olduqda belə bu rəftarı göstərər və hər şey haqqında daima "deyinərlər". Bu çirkin rəftar, onlar üçün yemək-içmək kimi təbii bir vərdiş halına gəlmişdir. Həmçinin, cəmiyyətin hər təbəqəsində tətbiq edildiyi üçün kimsə tərəfindən qəribə də qarşılanmaz.

Adam səhər oyandığı andan etibarən şikayət edəcək bir şeylər axtarmağa başlayar. Əvvəl gecə heç rahat yata bilmədiyindən bəhs edər, ardından hava istisə istiliyindən, soyuqdursa soyuqluğundan şikayət etməyə başlayar. Naharda yeməklərin pis olduğu, avtomobilin əskiklikləri, tıxacın sıxıcılığı, iş yerinin səs-küyü, insanların anlayışsızlığı, yuxusuzluq, yorğunluq, axşam evdəki mühit, qonşuların dolanışıqsızlıqları, həyatın cansıxıcılığına, kimsənin onu anlamaması və bunun kimi ard-arda sayılıb şikayətlənən mövzular bir-birini təqib edər. Belə də olmazsa sırf şikayət edən olsun deyə şikayət etməyə başlayar; qadınsa qadın olduğu üçün, uşaqdırsa uşaq olduğu üçün, əsmərsə sarışın olmadığı, boz gözlü isə mavi gözlü olmadığı üçün narazılığını dilə gətirər. Ancaq bu mövzuların heç bir zaman sonu gəlməz, çünki bu pis ruh halıdır və insan buna baxmayaraq bu vəziyyətdən çıxmaq istəməz.

Bu yanlış məntiq yürütmələri cahil insanların, heç bir zaman heç bir şeydən xoşbəxt ola bilməmələrinə səbəb olar. Çünki hər şeyin ən mükəmməlini əldə etmiş olsalar belə, yaxşı və gözəl istiqamətləri bilmədikləri üçün bir müddət sonra sahib olduqlarından yenə sıxılarlar.

Allah, insanların saymaqla bitirə bilməyəcəkləri qədər çox nemət içərisində olduqları halda yenə də narazı və nankor bir əxlaq sərgilədiklərini belə xəbər vermişdir:

 

Sizə hər istədiyiniz şeyi verdi. Əgər Allahın nemətlərini sayacaq olsanız, sayıb qurtara bilməzsiniz. Həqiqət budur ki, insan çox zalım, çox nankordur. (İbrahim surəsi, 34)

 

Budur, cahilliyin bu səthi məntiqi, onları dünyanın bu qədər gözəlliyi varkən heç birindən ləzzət ala bilməyəcək hala gətirər.

İnsanın həm ruh, həm də bədən cəhətdən fitrətinə ən uyğun həyat olan İslam əxlaqı isə bunun tam əksini yaşadar. Bütün kainatın və içərisindəki hər cür təfərrüatın özü üçün bir bəzək və bir ikram olaraq yaradıldığını bilən mömin, davamlı olaraq Allaha şükür edən bir ruh halı içindədir. Qarşılaşdığı hər hadisənin ardında gizlənən gözəllikləri və hikmətləri tapıb çıxarır. Öz ətrafını özü gözəlləşdirməyə və nemətə çevirməyə çalışır. Quranda, Allahın bu əxlaqı göstərən kəslərə nemətlərini və ikramlarını artıracağı, davamlı narazı və şikayətçi olaraq nankorluq edən insanlardan da bu gözəllikləri alacağı bildirilmişdir:

 

Rəbbiniz belə buyurmuşdu: "And olsun ki, əgər şükür etsəniz sizə artıracağam və and olsun, əgər nankorluq etsəniz, şübhəsiz ki, Mənim əzabım şiddətlidir". (İbrahim surəsi, 7)

 

Ümidsizlik

Din əxlaqından uzaq yaşayan bir insan, həyatı boyunca ətrafında olub bitən bütün hadisələrin təsadüfən baş verdiyi kimi ağıl və məntiq xarici bir düşüncəyə malikdir. Əgər işləri yolunda getmişdirsə, bunun "işlərinin yağ kimi getməsindən", əksinin də "çatışmazlıq olmasından" qaynaqlandığı yanılmasına inanır. Bu azğın görüşün gətirdiyi ən təhlükəli və pis nəticələrdən biri isə, ümidsiz ruh halıdır. Çünki bu səthi məntiqdə, güvəniləcək ya da ümid bəslənəcək heç bir dayaq yoxdur.

Bu qaranlıq ruh halı, Allahın gücünü və hər şeyin bir qədərə görə baş verdiyini qavraya bilmənin cahil insanlara gətirdiyi bir bəladır. Halbuki, Allaha iman edən bir insanın hər an, hər mövzuda ümidi vardır. Çünki hər hadisə və hər varlıq Allahın idarəsi altındadır. Bütün güc Allahındır və Onun izni olmadan heç bir hadisənin olması mümkün deyil. Bunu qavrayan bir insan hər şeyin Allahın diləməsi və yaratmasıyla anında dəyişə və heç bir şeyin qeyri-mümkün olmadığını çox yaxşı bilir. Allaha inanmayan və hər şeyi təsadüflərin idarə etdiyini düşünən bir insanın isə ümidsiz olması təbiidir, çünki bu onun öz inanc pozuqluğundan qaynaqlanan bir ruh halıdır.

Bu inanc pozuqluğuyla yaşayan insanlar -öz aralarında "həyata küskün" deyimiylə ifadə etdikləri kimi- daha ən əvvəldən pessimist bir ruh halına sahibdirlər. Həyata bezgin və məğlub düşmüş bir ruh halıyla yaxınlaşarlar. İnanclarındakı yanlışlıq, onlarda heç bir şeyin yolunda getməyəcəyi, həyatın həmişə tərsliklərlə dolu olacağı kimi bir narahatlıq yaradır. Necə ki, bunu gözlədiklərindən, hadisələri həmişə belə görmək istəyərlər. Misal olaraq, universitetdə istədikləri sahəni qazanmayacaqlarını, qazansalar belə məktəbi bitirə bilməyəcəklərini, məzun olsalar belə bu həyat şərtlərində iş tapa bilməyəcəklərini, tapsalar belə müvəffəqiyyətli olmaq üçün illərin keçməli olduğunu, istədikləri kimi bir evlilik edə bilməyəcəklərini, etsələr belə xoşbəxt ola bilməyəcəklərini, zəngin və lüks bir həyat yaşaya bilməyəcəklərini, uşaqlarını istədikləri kimi böyüdə bilməyəcəklərini, onların "mürvətlərini görmədən" öləcəklərini, məzarlarına kimsənin gəlməyəcəyini, dərhal unudulacaqlarını düşünür və buna bənzər bitmək bilməyən bir sıra ümidsizlik sayıqlamaları edərlər. Quranda bu insanların içində olduqları ümidsiz ruh halı belə ifadə edilmişdir:

 

İnsana nemət verdiyimiz zaman anlamayaraq üz çevirib uzaq durar. Ona bir zərər toxunduqda isə məyus olar. (İsra surəsi, 83)

 

İnsan özünə xeyir diləməkdən usanmaz. Lakin ona bir pislik dəysə, məyus olub ümidini itirər. (Fussilət surəsi, 49)

 

Bu pis əxlaqı yaşayan insanlar cahil cəmiyyətdə "bəd ağızlı" olaraq da adlandırılırlar. Hər mövzuda həmişə mənfi təlqinlər etmələri və ətraflarını çaxnaşmaya salacaq şəkildə pis və ümidsiz təxminlərdə olmaları, ətraflarındakı insanların da əsəblərini pozar. Misal olaraq, təyyarəyə minmək üzrə olan dostlarına "ya təyyarəniz düşsə, ya sağ-salamat gələ bilməsəz" kimi ümidsizcə söhbətlər edərək, narahatlıq verərlər. Bir dəfə öskürən birinə "çox xəstədir yəqin" kimi fəlakət təxminləri edərlər. Böyük investisiyalar yatırılaraq qurulan bir iş yerinin, ortada heç bir ehtimal olmadığı halda, davamlı olaraq iflas edə biləcəyindən narahatlıq duyar və müvəffəqiyyətli ola bilməyəcəyi haqqında fikir bəyan edərlər.

Şübhəsiz ki, bu sayılanlar gündəlik həyatda rast gəlinən məhdud bir neçə nümunədir. Amma burada diqqət çəkən xüsus, bu əxlaqı daşıyan cahil insanın, yalnız özünü deyil, ətrafını da narahat edən bir sistem yaratdığıdır. Məhz bu sistem, cahil cəmiyyətin səthi məntiqinin bir məhsuludur. Bu səthi məntiqin əsas xüsusiyyəti isə, insanların bilərəkdən özlərinə həm dünyada, həm də axirətdə heç bir şey qazandırmayan, hətta sıxıntı və narahatlıq yaradan bir sistemi qəbul etmələridir.

İslam dininin gətirdiyi yüksək əxlaq isə, bu səthi məntiqdən çox üstün bir dünya görüşü təklif edir. Allahın sərhədsiz və sonsuz gücünü bilmənin verdiyi ümidli quruluş, möminlərə yalnız dünyada deyil, eyni zamanda axirətdə də sevinc və hüzur gətirər. Onlar daima Allahın ayədə bildirdiyi, "... Allahın rəhmətindən ümid kəsməyin. Çünki kafirlər qövmdən başqası Allahın rəhmətindən ümid kəsməz." (Yusif surəsi, 87) əmrinə tabe olarlar.

 

Laqeydlik

"Laqeydlik" termini, cahil insanların hadisələr qarşısındakı diqqətsiz və duyğusuz rəftarlarını ifadə edər. Kiçik yaşlarından etibarən ətraflarında bu quruluşu görərək böyüyən bəzi insanlar, laqeyd davranışların təbii olduğunu düşünürlər. Halbuki, cahillik məntiqinə xaricdən baxanda görülən həqiqət, laqeydliyin, vicdanın bir növ keyidilməsi və dondurulması olduğudur.

Vicdanın açıq və güclü olması, insana həyatın hər anında müxtəlif məsuliyyətlər yükləyəcək bir xüsusiyyətdir. Bu da axirətə inanmayan insanların heç işinə gəlməz. Bundan qaçmaq üçün laqeydliyi əsas həyat fəlsəfələri halına gətirərlər. Bu vəziyyətdəki bir insan, hər şeydən əvvəl öz məsuliyyətlərini yerinə yetirməkdə son dərəcə zəifdir. Ətrafındakı insanlar onun adına hər şeyi boynuna götürmək məcburiyyətində qalarlar.

Bu çirkin əxlaqı daşıyan insan yalnız özünə deyil, ətrafına da zərər verir. Söz verir, amma vecinə almadığından ötrü sözündə durmaz. Yenə eyni şəkildə borc alır, çox vaxt geri qaytarmaq imkanı olur, amma əhəmiyyət vermədiyi üçün ödəməyi unudar. Bəzən laqeydliyi, həyati ölçülərə qədər uzanar. Müalicə məqsədiylə bir dərman alacaqkən, sırf laqeydlikdən bunu axsadar və xəstəliyinin davam etməsinə göz yumar. Üzmə bilməyən kiçik uşağını dəniz kənarında buraxar, boğulmasından yana ən kiçik bir narahatlıq belə duymaz; iş işdən keçdikdən sonra ağlı başına gələr. Bunun kimi minlərlə laqeydlik nümunəsi, cahil cəmiyyətin gündəlik həyatında davamlı yaşanar.

Məsələn, tıxacda qəza keçirən ağır yaralı bir insanla qarşılaşanda vicdanı açıq olan bir insanın edəcəyi şey, öz işi hər nə qədər əhəmiyyətli olursa olsun, təcili vəziyyətdəki bu insana bütün imkanlarıyla kömək etməkdir. Ancaq laqeydlik adı altında vicdanını donduran bir insan, bu mənzərəyə qısa bir göz atdıqdan sonra, kömək edən tək bir adam olmadığını görsə belə rahatlıqla görüşünə getmək üzrə yoluna davam edə bilər. Və ya əgər ətrafda başqa kəslər varsa "onlar maraqlanar onsuz da" deyə düşünə bilər.

Göründüyü kimi, laqeydlik əslində vicdansızlığın bir başqa dilə gətiriliş şəklidir. İnsan, ağlı və məntiqi qəbul etdiyi halda inkişaf etdirdiyi laqeydlik ilə bir çox mövzunun üzərindən rahatlıqla keçib gedər. Vicdanını dondurduğu üçün üzərindən aşdığı, laqeydlik göstərdiyi rəftarlar səbəbiylə ən kiçik bir vicdan əzabı da duymaz. Hətta özünü dünyanın ən ayıq insanı olaraq görər. Halbuki, bu adam heç bir şəkildə qazanc içində deyil. Vicdanını tərk edərək dünyada önünə çıxan bütün fürsətləri qaçırmış, axirət üçün edə biləcəyi hazırlığı bilərəkdən göz ardı etmişdir.

Hər mövzuda vicdanını isatifadə edən, ağlını və imkanlarını bunun üçün sonuna qədər istifadə mömin insan isə, Allahın razılığını və axirəti qazana biləcək ən isabətli davranışı etmişdir. Möminin bu mövzuda göstərdiyi həssaslıq onun dünya həyatında da rahat yaşamasını təmin edər. Qarşılaşdığı hər mövzuda ağlını istifadə etdiyi üçün, işləri həmişə olduqca ən yaxşı nəticələrlə sona çatar.

 

Tamahkarlıq

Dünyaya olan bağlılıq və mala qarşı duyulan hərislik, cahillik əxlaqını yaşayan insanları bu uğurda hər cür əxlaq və rəftar pozuqluğunu gözə ala biləcək çirkin bir rəftar içərisinə salar. Mövzu əgər dünyadan istifadə etməkdirsə, insan bu arzusunu təmin etmək üçün tamahkar bir quruluş göstərməkdən heç bir şəkildə çəkinməz. Həyatın qısalığını bilir və bu müddəti axirət üçün çalışaraq keçirməkdənsə, dünyaya istiqamətli olaraq qiymətləndirmənin öz zəif ağlına görə ən yaxşı yol olduğunu zənn edir. Bunun üçün də qarşısına çıxan fürsətləri həmişə bu uğurda sərf edərək dünyaya bir az da tamah salar.

Bütün məqsədi dünyanı yaşamaq olan bu insanların, Allahın onların çirkin əxlaqına verdiyi bir qarşılıq olaraq, dünyadan məmnun olmaları isə heç bir zaman mümkün olmaz. Özlərinə görə dünyadan faydalanmaq üçün Allahdan qafil bir həyat mənimsəyərlər, amma dünya onlara heç bir zaman gözəllik, hüzur və xoşbəxtlik verməz. Bir ömür boyu arxasından qaçdıqları dünya istəklərinin özlərinə buraxdığı tək şey bədbəxtlik, narahatlıq, sevgisizlik, dostsuzluq və bu cür acılardır.

Bu quruluş, cahil cəmiyyətdə insanların böyük qisminə hakim olduğu halda, yalnız müəyyən bir təbəqəyə aid edilərək örtbasdır edilmək istənilir. Yalnız bəzi acgöz insanların tamahkar bir xarakter sərgiləyən imici olduqca geniş yayılmışdır. Halbuki, tamahkarlık cahillik əxlaqının dünyaya və insanlara dünyagörüşünü ən açıq əks etdirən xüsusiyyətlərindən biridir.

Bu çirkin dünyagörüşüylə yoğrulmuş olan cahillik insanları, zəngin olsun, kasıb olsun heç bir fərqlilik göstərmədən dünyadakı hər şeyə qarşı acgöz yaxınlaşar. Misal olaraq, qonaq gedər; qarını doyduğu halda –xəstələnmə bahasına da olsa daha çox faydalanmaq üçün bir az daha yeyər. İş yerindən maksimum istifadə etmək üçün ehtiyacı olmadığı halda sağa-sola lazımsız telefon zəngləri edər; uşağının, ailəsinin bütün ehtiyaclarını iş yerinin imkanlarından qarşılamağa cəhd edər. Bu məntiq elə köklü bir xəstəlikdir ki, insan ailəsinə belə bu gözlə yaxınlaşar. Ərinin çox işləməsini, çox pul qazanmasını demək olar bir ehtiras halına gətirmişdir. Çünki işin sonunda özünə daha çox paltar aldıracaq, daha çox gəzə biləcək, daha çox yeyə biləcək  və ərinin bu xüsusiyyətlərindən maksimum istifadə edə biləcək. Bu ehtiras və acgözlük elə nöqtələrə gəlir ki, bəzən insanların dünyadan daha çox mənfəət əldə edə bilmək üçün fırıldaqçılığa ya da açıq şəkildə oğurluğa əl atmaqla özünü göstərir.

Bu kimi insanları bir qab yeməyə belə tənəzzül etdirən bu çirkin əxlaq, ayıq ağılla tətbiq edilər, amma tam əksinə adamı ağlasığmaz dərəcədə alçaldar.

Səmimi və dürüst yaşamaq isə, min cür plan və saxtakarlıqla yaşamaqdan çox daha asan və çox daha zövqlüdür. Allaha iman etmiş bir insan dünya nemətlərindən ən gözəl şəkildə faydalanar. Bütün nemətin Allaha aid olduğunu, Allah Qatında olanın heç bir zaman bitib tükənməyəcəyini və Allahın dilədiyi kimsəyə sonsuz nemətindən hesabsız olaraq həm dünyada, həm də axirətdə verəcəyini bilir. Buna görə nə dünyaya tamah edər, nə də sahib olmadığına hərislik edər. Bu da ona həm nəciblik, həm möhtərəmlik, ən əhəmiyyətlisi də Allahın razılığını qazandırar.

 

 Eqoizm

Cahil cəmiyyətin yanlış məntiq anlayışına görə, bir insanın bir başqasını, ən az özü qədər düşünməsi, qoruması və onunla maraqlanması üçün o adamdan ciddi mənada bir mənfəətin bəhsi keçməlidir. Əks təqdirdə, cahil insanın başqaları üçün özündən nələrsə verməsi üçün heç bir səbəb yoxdur; hətta bu batil sistemə görə bu onun üçün maddi-mənəvi əhəmiyyətli bir itki deməkdir. Arada-sırada həyatın bir gərəyi olaraq məcburən başqalarına kiçik fədakarlıqlar etdiyi ola bilər, amma bunu daimi bir əxlaq anlayışı halına gətirmənin, ona görə heç bir əhəmiyyəti yoxdur.

Məhz, mənimsədiyi bu yanlış dünya görüşü səbəbiylə, insan hər mövzuda və hər kəsə qarşı xəsis və eqoist bir rəftar ortaya qoyar. Hələ ibtidai məktəb illərində ailəsinin tənbeh və təlqinləriylə kök salan bu çirkin məntiq, uşağın oyuncaqlarına, yeməklərinə, otağına, ailəsinə sahiblənməsi və kimsəylə paylaşmamasıyla özünü göstərir. Sonrakı illərdə isə, insanın malını paylaşmamasındakı bu qərarlılığına əlavə olaraq, insanlıqdan uzaq və düşüncəsiz rəftarlar əlavə olunar.

Eqoist olan bir insan yalnız öz rahatlığını düşünər. Buna görə də başqalarının ehtiyacları və problemləri ilə heç bir şəkildə maraqlanmaz. Qarşısındakının ehtiyacı olduğunu bilə-bilə, qarşısına keçib yeməyini yeyər, amma paylaşmaq ağlına belə gəlməz. Xəstə olduğunda özüylə çox ciddi məşğul olar, amma bir başqası xəstələndiyində buna heç ehtiyac duymaz. Avtomobiliylə yoldan keçərkən bir yoldaşının yağışdan islaq olduğunu görər. Eyni istiqamətə getdiyi halda sırf maşını palçıq olmasın deyə avtomobilə götürməz, görməzlikdən gəlib keçər. Yanındakı insanın düşdüyünü görsə, kömək edəcəyi halda gülüb keçər və öz işinə davam edər ...

Gündəlik həyatın hər mərhələsində ortaya çıxan bu insanlıqdan uzaq rəftarlar, müstəsna və həyati vəziyyətlərdə də eyni məntiqlə davam edər. Məsələn, ölmək üzrə olan bir insana qan verməsi tələb olunur, özünə heç bir zərəri olmadığı halda, insanlıqdan uzaq olmasından, rahatlığına və kefinə olan düşkünlüyünə görə bunu qəbul etməz.

Din əxlaqında isə eqoizmin, xəsisliyin və insanlıqdan uzaq rəftarların yeri yoxdur. Əksinə möminlər hər an vicdanlarını bütün gücləriylə istifadə etdikləri üçün, ətraflarındakı əskiklikləri və ehtiyacları görər və bunlar qarşısında ən insani rəftarları sərgiləyərlər. Bunu həyata keçirərkən də, heç vaxt qarşı tərəfi minnət altında qoymazlar. Möminlərin yaşadığı bu fədakarlıq və insanlıq anlayışının gözəl nümunələrindən biri Quranda belə bildirilir:

 

Onlar özlərinin istədikləri şeylərdən kasıba, yetimə və əsirə də verərlər və deyərlər: “Biz sizi yalnız Allahın Üzü xatirinə yedirdirik və sizdən nə əvəzini, nə də minnətdarlıq gözləyirik! Əslində, biz, Rəbbimizdən gələ bilən çox kəskin və ağır bir gündən ehtiyat edirik!” (İnsan surəsi, 8-10)

 

Uyğunlaşmayan, tərs xarakterli olmaları

Cahil cəmiyyətlərdə, yalnız həddindən artıq dərəcədə problemli insanlara "uyğunlaşmayan " sifəti yaraşdırılır. Gün ərzində arada bir çıxan müzakirələr ya da çəkişmələr isə bu bənzətməyə daxil edilmir. Halbuki, olduqca xoşxasiyyətli və məzlum olaraq bilinən bir insan belə, müəyyən mövzularda müəyyən şəxslərə qarşı tərs bir rəftar içərisinə girə bilər. Mütləq yola getmədiyi ya da dözə bilmədiyi insanlar vardır həyatında. Ancaq cahil cəmiyyətin səthi məntiqi içərisində bütün digər əxlaq yanlışlıqları kimi, bu pis rəftar da olduqca "məqbul" və "adi" qarşılanır.

Ailə həyatları bitmək bilməyən dolanışıq problemlərinə səhnə olarkən, "ailə məsələləri" ya da "hər ailədə olur belə şeylər" kimi sözlərlə bu rəftarın çirkinliyini örtməyə çalışırlar. Yoldaşlıq əlaqələrində demək olar ki, hər gün mübahisələr, küskünlüklər və davalar yaşanır; bunu da "yoldaşlıqlarda olur belə şeylər" kimi mənasız şərhlərlə qəbul edərlər. Məktəbdə müəllimləriylə, iş yerində rəisləriylə və digər işçilərlə, tıxacda maşın sahibləri, mənzildə qonşularıyla, qohumlarıyla qısacası dialoq qurduqları hər kəslə bir çəkişmə içərisindədirlər.

Bu çəkişmələr, ümumiyyətlə böyük səbəblərdən qaynaqlanmaz. Əgər mübahisə edəcək bir mövzuları yoxsa belə, bunu bir şəkildə özləri yaradarlar. Misal olaraq, arvadının sevdiyi yeməyi bişirməməsi, ya da ərinin onu gəzməyə aparmaması, qonşunun balkonu yuyarkən su sıçratması, mənzildəki bir səs-küy, bir heyvan və ya uşaq səsi, yaşıl işıq yandığında dərhal hərəkətə keçməyən bir maşın sürücüsü, bir maşının sürətlə ötməsi, başqa bir maşının avtomobilinin qarşısında saxlaması, hətta bəzən tək bir siqnal səsi, müdirinin az mənfəət əldə etmiş olması, bələdiyyənin asfalt işlərini gecikdirməsi və bunun kimi gündəlik həyatın hər anı, onlar üçün bir dolanışıq problemləri və narahatlıq mənbəyidir. Kiçik-kiçik hadisələrdə gərgin bir atmosfer meydana gətirən bu insanlar, nə aralarındakı bu narahatlığı tərk edərlər, nə də yaşadıqları dözülməz çətin mühiti. Belə ki, bəzən iki insanın bir müddət boyunca sırf eyni mühiti paylaşmaq məcburiyyətində qalmaları belə qaçınılmaz bir narahatlıq səbəbi olar. Bir-birlərindən sıxıntı duyarlar, acizliklərinə və insani ehtiyaclarına qətiyyən dözə bilməzlər. Bu birlik zaman içində dözülməz bir hal alır. Amma insanların ya da məkanın dəyişməsinin özləri üçün heç bir şeyi dəyişdirməyəcəyinin şüurundadırlar. Kiminlə və harada olarsalar olsunlar, eyni dolanışıq problemləri yaşanır. Çünki qarşılıqlı anlayışsızlığın nəticəsində ortaya dözümsüzlük çıxar.

Yaxşı bu dözümsüzlüyün altında yatan əsas amil nədir?

Cahil cəmiyyətlərdə hər kəs mütləq özünün haqlı olduğuna inanır. Xoşxasiyyətli ola bilmədikləri üçün, altdan almağı ağıllarına belə gətirməzlər. Bunun yerinə öz bildiklərində israrçı olub yola gedilməz bir insan olmağı seçərlər.

Halbuki, Qurana görə tək doğru vardır. Qurana uyan insanlar, Quranda özləri üçün müəyyən edilmiş olan doğrunu fərq etdiklərində onu tətbiq edərlər. Nəticədə ortada "hər kəsin fikri" deyil, "yalnız Quranda bildirilən əxlaq" vardır. Aradakı olacaq anlaşılmazlıqlar isə, Qurana baş vurulduğunda həll yolu tapacaq. Beləliklə, ortada anlaşılmazlıq deyil, daima həll yolu vardır. Quran əxlaqı ilə hərəkət edən bir insan Allahın insanlara təriflədiyi xüsusiyyətləri, ehtiramı, sevgini, hörməti yaşayan bir insandır. Quran əxlaqı, anlayışı, incə düşüncəni və qarşı tərəfin fikrinə hörmət etməyi tələb edir. Bu təslimiyyətin nəticəsində də bir anlaşılmazlıqdan bəhz edilə bilməz. Cahil cəmiyyəti heç dayanmadan mübahisə edərkən, inananlar Quran əxlaqını tətbiq etmənin rahatlığını yaşayarlar. Belə bir birlik içində narahat və ya dolanışıq problemləri olan bir mühitin ortaya çıxması mümkün deyil.

 

Höcətləşən olmaları

Quran əxlaqında yer alan gözəl xüsusiyyətlərdən biri də, "boş söz danışmaqdan çəkinmək" və "boş söz danışanlarla birlikdə olmamaq"dır. Şübhəsiz ki, bu, möminlərə maddi-mənəvi çox böyük qazanc təmin edər. Boş və insana heç bir şey qazandırmayacaq bir söhbətə girməkdənsə, buradan qazanacaqları vaxt ilə çox daha faydalı və əhəmiyyətli fəaliyyətlər göstərərlər. Həmçinin boş danışıqların darıxdırıcı və uyuşdurucu təsirindən də əvvəldən xilas olarlar.

Buna qarşılıq olaraq, hikmətsiz və uzun söhbətlərlə vaxt öldürmək, cahil cəmiyyətin imtina edə bilmədiyi vərdişdir. Bu şəkildə həyatın ciddiliyindən və problemlərindən bir az olsun uzaqlaşdıqlarını düşünərlər. Ancaq hər kəsin öz ağlını bəyənməsi və iddialı bir şəxsiyyət sərgiləməsi səbəbiylə bu söhbətlər qısa müddət içərisində hərarətli və nəticə verməyən müzakirələrə çevrilir. Çox vaxt haqqında heç bir şey bilmədikləri mövzularda belə bitmək bilməyən söhbətlər edərək saatlarla mübahisə edərlər. Və bu saatlarla sürən mübahisələrin sonunda da ümumiyyətlə, heç bir nəticəyə gələ bilməzlər. Bu müzakirələr əsnasında mümkün olduqca öz fikirlərini ön plana çıxarmağa və qarşı tərəfə qəbul etdirməyə çalışırlar. Elə iddialı bir şəxsiyyət sərgiləyərlər ki, qarşılarındakının danışdıqları mövzuda mütəxəssis bir adam olması belə onları narahat etməz. Onlar, öz aləmlərində həkimdən daha yaxşı həkim, vəkildən daha yaxşı vəkildirlər.

Mübahisələri əsnasında etdikləri şərhlər isə ümumiyyətlə, təxminlərə ya da ordan-burdan eşitdikləri məlumatlara əsaslanır. Ancaq bu quruluş da, cahil cəmiyyətlərdə qınanacaq bir xüsusiyyət olaraq qarşılanmaz. Höcətləşən şəxsiyyət göstərən kəslərə yalnız "bir az sabit fikirli" ya da "bir az inadçı" sifətləri yaraşdırılır. Bunun insana xas bir xüsusiyyət olduğu düşünülür.

Halbuki, insanların heç bir məlumatları olmadığı halda uzun mübahisələrə girmələrinin arxasında duran səbəb, nəfslərdəki mübahisə meyilidir. İnsanların bu xüsusiyyəti Quranda "... insan, hər şeydən çox mübahisəçidir ..." ayəsiylə xəbər verilmişdir. (Kəhf surəsi, 54) Məhz cahil insanlar da ağıllı hərəkət etməkdənsə, bu zəifliklərinə məğlub olmağı gözə alarlar.

İnsanlar bəzən haqlı olduqları mövzuları müdafiə etmək üçün də mübahisə edə bilərlər. Ancaq cahil cəmiyyət üzvlərinin münasibətlərində diqqət çəkən istiqamət, bu mübahisə əsnasında göstərdikləri rəftar pozuqluqlarıdır. Bu rəftar pozuqluqlarının ən başında, mübahisə zamanı istifadə olunan səs tonu gəlir. Nə qədər qışqırarlarsa və qarşı tərəfin səsini nə qədər basdırarlarsa, o qədər haqlı çıxa biləcəklərini zənn edərlər və buna görə də son dərəcə yüksək səslə danışarlar. Bu cür mühitlərdə, şəxslər üzərində fiziki olaraq da diqqətə çarpan təsir meydana gələr; iddialaşmanın təsiri ilə üzləri qıpqırmızı olar, boyun damarları şişər, mübahisənin və qışqırmağın təsiriylə son dərəcə çirkin bir görünüşə bürünürlər. Oturduqları yerdə sakitliklərini qoruya bilməz, artıq əl-qol hərəkətləri ilə qarşı tərəfin susdurulmasına çalışarlar. Şübhəsiz, bir-birlərinin sözünü kəsərlər, daha doğrusu hər iki tərəf də eyni anda danışar və bir-birlərini qətiyyən dinləməyə çalışmazlar. Əgər tərəflərdən biri sakit davranacaqsa, digər tərəf onu əsəbləşdirmək və mübahisə havasına sala bilmək üçün əlindən gələni edər. Qarşılarındakı adama haqlı olduqlarını qəbul etdirmədikləri müddətcə də heç cür rahatlamaz və bu gərgin havadan xilas ola bilməzlər.

Möminlərdə isə belə bir anlayışın heç bir əlaməti görülməz. Hər biləndən daha yaxşı bir bilən olduğunu ən əvvəldən qəbul edər və heç bir zaman sabit fikirli bir quruluş göstərməzlər. Hər duyduqları məlumatı ağıllarının və vicdanlarının süzgəcindən keçirər və beləcə ən məqsədəuyğun nəticələri əldə edərlər. Bu gözəl əxlaqlı insanlar, məlumatları olmayan bir mövzuda isə heç vaxt fikirlərini irəli sürməz, əsli olmayan görüşlərə qəti olaraq dəyər verməzlər. Belə bir dünyagörüşü da mübahisə ruhunu tamamilə ortadan qaldırar və həll yolu gətirər. Əgər mövzuyla əlaqədar məlumatları yoxdursa, fikir irəli sürmək ya da mübahisə etmək yerinə, mövzu haqqında araşdırmalar aparıb sağlam məlumat əldə etməyə çalışarlar. Möminlərə Quranda tövsiyə edilən də budur:

 

... Və hər biləndən üstün bir bilən vardır. (Yusif surəsi, 76)

 

... De ki: "Heç bilənlərlə bilməyənlər bir olarmı? Şübhəsiz ki, ağıl sahibləri düşünüb ibrət alsınlar." (Zumər surəsi, 9)

 

 ardı >>